Կինը միայն հաճելի լինելու համար չէ. Հայկական ֆեմինիզմի նախամայրերը

«Ինձ մի սիրիր ծաղկի նման, կուզեմ ապրել ես արժանի…»

Շուշանիկ Կուրղինյանի այս տողերը թեև իր ժամանակների մասին էին, բայց լայն տարածում գտան 21֊րդ դարում, որովհետև կիրառելի են նաև 21֊րդ դարում։ Հայ կանանց իրավունքների, հոգսերի ու ազատությունների շրջանակը վերջին մեկ֊երկու դարում տրամագծորեն փոխվել է, բայց արի ու տես, որ այն, ինչն անհանգստացնում էր հայ կնոջը, օրինակ, հարյուր տարի առաջ, տարբեր դրսևորումներով հասել է նաև մեր օրեր։ Բայց այսօր չենք հավաքվել մեր օրերի խնդիրները քննարկելու։ Նպատակը, իհարկե, նաև մեր օրերը հասկանալն է, բայց դրա համար կարևոր է հասնել արմատներին, ուսումնասիրել խնդիրը և դեռ այն ժամանակ փնտրված լուծումները։

Կարևոր է ճանաչել այն խիզախ առաջամարտիկներին, որոնց շնորհիվ նաև այսօր երիտասարդ աղջիկները կարող են որոշել, որ պետք է գրեն 19-20֊րդ դարերում ֆեմինիզմի դրսևորումների մասին, և դա անեն անխոչընդոտ։

ԴԱՍԱԳՐՔԵՐՈՒՄ ՏԵՂ ՉԳՏԱԾ ԱՆՈՒՆՆԵՐԸ

Երբ խոսում ենք կնոջ դերի վերանայման, հասարակության մեջ կնոջ կերպարի վերափոխման և առհասարակ՝ գենդերային հավասարության պարզ ճշմարտությանը մի քանի քայլ մոտենալու մասին, պատմական փոքրիկ ակնարկը մեզ տանում է 19-րդ դարի վերջ և 20֊րդ դարասկիզբ։ Սա Զարթոնքի շրջանն էր, երբ արևմտյան շարժումները սահուն, աննշմար քայլերով հասնում էին նաև հայկական իրականություն։

Թող չհնչի՝ ինչպես պատմության դասագրքերում, բայց փաստն արձանագրելով պիտի շեշտենք, որ թե՛ Օսմանյան կայսրության հպատակության տակ գտնվող Արևմտյան Հայաստանում և թե՛ ռուսական ու պարսկական հպատակության տակ գտնվող Արևելյան Հայաստանում երկար ժամանակ կնոջ առանցքային մասնակցության մասին խոսելն ավելորդ լավատեսություն էր։ Ի դեպ, սա հատկապես սուր էր զգացվում գյուղական համայնքներում։ Եթե քաղաքներում ապրող և ապահոված ընտանիքներից կանանց համար տարիների ընթացքում հնարավորություններ էին նշմարվում, ապա գյուղական համայնքներում սոցիալական վիճակի, կրթության բացակայության և բռնաճնշումների ֆոնին թանկ հաճույք էր մտածել սեփական ազատությունների մասին։

Հիմա շատ տեղին հարց կարող է առաջանալ, թե ի՞նչ կախարդական փայտիկ միանգամից փոխեց իրավիճակը։ Բայց իրավիճակը միանգամից չի փոխվել։ Այն, ինչն այսօր շատերը պարզապես համարում են տարիների ընթացքում ազատությունների և կնոջ իրավունքների վերհանման բնական էվոլյուցիա, իրականում մի քանի տասնյակ նվիրյալ կանանց աշխատանքի արդյունքն է։ Մեզ հասած սակավաթիվ, բայց չափազանց կարևոր փաստերն ու տողերն են վկայում, որ գոնե թե առյուծի բաժինը հաստատ նրանցն է։

Օրեր առաջ Հայաստանում բացվեց Զապել Եսայանի արձանը։ Սփյուռքի կանանց նախաձեռնությունն է։ Հայաստանում կին գործիչների արձաններ գրեթե չկան, կամ էլ համընդհանուր կերպարներ են՝ մայր Հայաստան, խիզախ աղջիկ և այլն։ Զապել Եսայանը համարվում է իր սերնդից մեզ հասած ամենահայտնի անուններից մեկը, բայց նույնիսկ նրան շատերը չեն ճանաչում։ Անկախ Հայաստանի դպրոցներում աղջիկների հոգին հպարտությունից թրթռում էր, երբ դասագրքերում վերջապես նաև կնոջ անուն էին տեսնում։ Սիլվա Կապուտիկյանը այս ծանր բեռն իր վրա էր վերցրել։ Եթե ավելի ուղիղ խոսենք, շատ աղջիկներ հենց Կապուտիկյանի օրինակով էին հասկանում, որ կանայք նույնպես կարող են ու պիտի գրեն, որ կայանք նույնպես կարող են հաջողել գրականության մեջ և որ նրանց ձայնը ևս լսելի է։ Իսկ իրականում 19֊րդ դարավերջն ու 20֊րդ դարասկիզբը ևս մեզ տվել են բազմաթիվ անուններ, որոնց մեծ մասի ժառանգությունն այսօր էլ կիսատ բացահայտված է, կամ էլ չի հասել ընթերցողի լայն շրջանակներին։ Եվ շատ ափսոս, որովհետև հենց այս կանայք են հայ հասարակության մեջ կնոջ դերի բարձրացման առաջամարտիկները, հավասար պայմանների և հնարավորությունների ձգտող լուսավորիչները, կամ եթե կուզեք՝ «հայկական» ֆեմինիզմի նախամայրերը։

«ԶԱՐԹՈՆՔԸ»

Դեռ 1773 թվականին, Շահամիր Շահամիրյանի «Որոգայթ փառացում» ասվում էր, որ «Ցանկացած մարդկային արարած, լինի նա հայ կամ այլ ազգի ներկայացուցիչ, լինի տղամարդ, թե կին, ծնված լինի Հայաստանում, թե դրա սահմաններից դուրս, պետք է ապրի հավասարության մեջ և հավասար լինի իր ծավալած գործունեության մեջ:» Սրանից մեկ դար անց հայ կանայք պայքարում էին, որ այս տողերը գոնե ինչ֊որ չափով իրականություն դառնան։

19֊րդ դարի երկրորդ կես, Արևմտյան Հայաստան. Մեկը մյուսի հետևից բացվում են օրիորդական դպրոցներ, կանանց հիմնած բարեգործական ընկերություններ, ակտիվանում է կնոջ դերը հասարակական կյանքում։ Սա իհարկե, գեղեցիկ ձևակերպում է, բայց չպետք է մոռանալ նաև այն իրականությունն ու քաղաքական կոնտեքստը, որում ապրում էին այդ կանայք։ Սոցիալական ծանրագույն վիճակ, բռնաճնշումներ, որբացած երեխաներ… Այս ամենի ֆոնին հիմնված դպրոցներն ու կազնակերպությունները երկու նպատակ ունեին։ Նախ՝ երկարաժամկետ հեռանկարում ունենալ աղջիկների կրթված սերունդ, երկրորդ՝ զբաղվել որբերին և աղքատներին խնամելու ծայրահեղ օրհասական գործունեությամբ։ Հենց այս նպատակներով Պոլսում ստեղծվեցին «Ազգանուեր Հայուհեաց Ընկերությունը», որի հիմնադիրը գրող Զապել Ասատուրն էր և «Դպրոցասէր հայուհեանց ընկերութիւնը», որը հիմնադրվել էր գրող Սրբուհի Տյուսաբի և հասարակական գործիչ Նազլը Վահանի կողմից։

Հենց այս կանանցից երկուսը՝ Զապել Ասատուրը, նույնք ինքը Սիպիլը, և Սրբուհի Տյուսաբը կազմեցին «Կանանց իրավունքների հռչակագրի» նախագիծը։ Դրա դրույթներից մի քանիսը ներառում էին մասնագիտական ընտրության իրավունքը, բարձրագույն կրթություն ստանալու իրավունքը, օժիտի սովորույթի վերացումը։ Դե, իհարկե, ժամանակը ցույց տվեց, որ այս դրույթներից առնվազն մեկը մինչև օրս էլ անիրական մի բան է թվում, որովհետև օժիտը միշտ ու բոլոր ժամանակներում պարտադիր պայման է։

19֊րդ դարի երկրորդ կես, Արևելյան Հայաստան. Արևելահայաստանում հիմնված կազմակերպություններից ամենաառանցքայինները Թիֆլիսում էին գտնվում։ Դրանց թվում էր «Թիֆլիսի հայ կանանց կոմիտեն», «Թիֆլիսի Հայուհեաց Որբախնամ Ընկերութիւնը»։ Արևելյան Հայաստանում հիմվում էին նաև օրիորդական դպրոցներ և արդեն 20-րդ դարասկզբին ռուսական կայսրության հայաշատ վայրերում այդ դպրոցների թիվն անցել էր 80-ը, սաների թիվն էլ 4500֊ից ավելի էր։ Սա, իհարկե, մեծ թիվ չէր, բայց քայլ առաջ էր։

Եվրոպական տնտեսական և մշակութային ազդեցությունը չէին ձևավորում, բայց որոշ առումներով ձևափոխում էին ազգային արժեքները։ Հայ կնոջ կերպարը տրանսֆորմացիայի էր ենթարկվում և գործող անձ դառնում հասարակական դիսկուրսում։ Միջին և բարձր խավի կանայք ազգային ինքնության ամպրապնդման համար առաջին հերթին հանձնառություն ունեին նպաստել ցածր խավի գործազուրկ և կրթություն չունեցող իրենց «քույրերի» առաջընթացին։ Ի դեպ, բազմաթիվ վկայություններ նաև փաստում են, որ տղամարդիկ, հատկապես ռեֆորմիստները, ոչ միայն դեմ չէին, այլև հաճախ նաև նպաստում էին կնոջ դերի բարձրացմանը, ուսման և աշխատանքի հնարավորություններին։ Միակ խնդիրն այստեղ այն էր, որ նրանց դեպքում էլ կային գրված ու չգրված կանոններ, որի շուրջ էլ պիտի պտտվեր կնոջ գործունեությունը։ Դրանից անդին՝ կանայք միայնակ էին իրենց պայքարում։ Օրինակ, պարզասիրության գաղափարն իրենից ենթադրում էր, որ միջին ու բարձր խավի կանայք պետք է շատ չտարվեին արևմտյան ապրելակերպով և պարզեցնեին իրենց շքեղ ապրելակերպը։

Սահուն անցում կատարենք Հայաստանի առաջին Հանրապետության տարիներին։ Վստահաբար, շատ ենք լսել, որ Հայաստանն առաջին պետություններից էր, որտեղ կանանց ընտրելու և հանրային կառույցներում ընտրվելու հնարավորություն տրվեց։ Ճապոնիայում Հայաստանի դեսպան Դիանա Աբգարի օրինակն էլ մշտապես հպարտանալու առիթ տվող թեմաներից է։ Դիանա Աբգարը համաշխարհային դիվանագիտության պատմության մեջ երկրորդ կինն էր, որը դեսպան էր նշանակվել։ Բայց այսքանով կանանց գործոնը դիվանագիտության և հատկապես քաղաքականության մեջ սահմանափակվում էր։ Այստեղ հայ կինը գործի դրեց իր թուղթն ու գրիչը։

1919 թվականից տպագրվում էր «Հայ կին»֊ը, որի թղթակից կանայք մշտապես առաջ էին բերում հանրային տարբեր ոլորտներում կնոջ ներգրավվածության հարցը։ «Հայ կին»֊ը «Հայ կանանց միություն կազմակերպության» մամուլի օրգանն էր։ Այս կազմակերպության նպատակն էր նաև կանանց քաղաքական իշխանություն և որոշումներ կայացնելու հնարավորություն տալը։ Ի դեպ, կրկին չմոռանալով պատմական ու քաղաքական կոնտեքստը, շատ կարևոր է ընդգծել, որ այս կանանց գերնպատակը, պատրիարքության հետ միասին հայկական հարցն առաջ տանելն էր, Հայ Դատը պաշտպանելը։ Այդ թվականներին կանայք այդպես էլ չհայտնվեցին պատրիարքարանի հանձնաժողովների կազմում։ Պատճառաբանում էին, որ ժամանակը չէ, այլ առանցքային խնդիրներ կան։ Երբ վերականգնվի Միացյալ Հայաստանը, կլինի նաև հավասարությունը։

«Հայ կին»֊ը նաև հարթակ էր, որտեղ հայ կանայք գրում էին ցեղասպանության, դրա ծանր հետևանքների, գոյաբանական կռվի, ֆիզիկական և հոգեբանական սաստիկ ապրումների մասին։ Երբեմն նաև հիշում էին թուրք կանանց ու հռետորական հարց բարձրացնում, թե ինչո՞ւ ձայն չէին հանում, երբ իրենց ամուսինները սպանում էին հայ կանանց ու երեխաներին։ Զարուհի Գալեմքարյանն ասում էր՝ «ինչո՞ւ չեք լալիս մեզ հետ, ինչո՞ւ չեք օգնում մեր որբերին և միանում մեր ջանքերին: Ի՞նչ է կանանց համերաշխությունը, եթե թերանում եք անել դա, եթե քաղաքական նման բախման զոհ եք դառնում:»

Եվս մեկ անուն, որի մասին քիչ է խոսվել ու որն արել է ավելին՝ քան պատմության ու գրականության գրքերում կգտնեք։ Հայկանուշ Մարկը «Հայ կին» ամսագրի խմբագիրն էր, այդ ամսագրի թղթակիցներին միավորող գլխավոր ֆիգուրը։ Ֆեմինիզմը համարում էր արդարության ճիչ ու բարձրաձայնում՝ «Որպես կին՝ ինձ վրա դրված պարտականությունների բեռի տակ ճնշվում եմ, իսկ դրանց փոխարեն ինձ շնորհված իրավունքներն այնքան քիչ են, որ կարելի է ասել՝ չկան։» Հայկանուշ Մարկը և նրա գրչակից ընկերները դիմադրության հիմնական զենք դարձրին իրենց գրիչը։ Սկսեցին լույս տեսնել կանանց նվիրված առաջին գրքերը, թերթերն ու ամսագրերը։

ԱՆՈՒՆՆԵՐ, ՈՐ ՊԵՏՔ Է ՀԻՇԵԼ

Անուններ, որ փոխեցին հայ կնոջ նկարագիրն ու ճակատագիրը

Անուններ, որ չկան պատմության ու գրականության դասագրքերում

Արխիվներում հայ կանանց վաստակի մասին կարդալիս հանգիստ կարելի է կորել։ Նրանք շատ են. գտնելու, վերագտնելու, հասկանալու ու գնահատելու ճանապարհին կհանդիպեք տասնյակ անունների։ Նրանցից մի քանիսի մասին կպատմենք առավել մանրամասն, իսկ մյուսների մասին՝ ոգեշնչման այս չափաբաժնից հետո վստահաբար ինքներդ եք փնտրելու և կարդալու։

ԷԼՊԻՍ ԿԵՍԱՐԱՑՅԱՆ

Լրագրությունն անգամ այսօր է խիստ վտանգավոր և ռիսկային մասնագիտություն, էլ չասած՝ 19֊րդ դարում։ Իհարկե, վտանգն այս դեպքում հարաբերական է, բայց հիմքում նույն խնդիրն է՝ լրագրողը բարձրաձայնում է այն, ինչը ձեռնտու չէ շատերին և ինչ մասին գիտակցաբար լռում են։ Էլպիս Կեսարացյանը Օսմանյան կայսրության առաջին հայ կին լրագրողն է համարվում։ Եվ հենց նա է հրատարակել կանանց մասին առաջին հայերեն պարբերականը։ «Կիթառ» ամսագրի նշանաբանն արդեն ամեն ինչ ուղիղ տեքստով էր ասում՝ «հրավեր հայ աղջիկներին»։ Էլպիս Կեսարացյանն ասում էր՝ իրավունքներ ունենալը հանդգնություն չէ։ Իսկ այս իրավունքների մեջ ամենաառանցքայինն, ըստ հրապարակախոսի, կրթության իրավունքն էր։ 1879֊ին հրատարակվեց «Նամակներ կրթություն սիրող հայ կին ընթերցողին» հոդվածաշարը և սա Կեսարացյանի անուղղակի կոչ֊հորդորն էր հայ աղջիկներին ու կանանց՝ չթերագնահատել կրթության դերը, չվհատվել և հավատալ մեծ գործերում սեփական ազդեցությանը։

ՍՐԲՈՒՀԻ ՏՅՈՒՍԱԲ

Երբ ձեզ հարցնեն, թե ով է հայերենով ստեղծագործած առաջին կին վիպասանը, ապա դուք պատասխանն արդեն գիտեք։ Սրբուհի Տյուսաբը այն եզակի խիզախ կանանցից էր, որոնք բարձրաձայնում էին այն ժամանակների տաբու թեմաները, ամուսնությունից մինչև աշխատանք, հայրիշխանության ազդեցությունից մինչև փոխադարձ համաձայնություն զույգի միջև։ Տյուսաբն ասում էր՝ «կնոջն անկախացնում է աշխատանքն ու կրթությունը։ Ամուսնության պայմանը երկու հոգու մեջ փոխադարձ ցանկությունն է, ոչ թե ոսկին կամ հարմարանքը։ Բայց այսօր չի հարցվիր, թե ինչ կուզե աղջիկ անձը։» Ի դեպ, սա Սրբուհի Տյուսաբի մոտ ժառանգական էր։ Մոր՝ Նազլը Վահանի օրինակով գիտեր, որ կանանց իրավունքները միայն օդում ասված բառերով չեն պաշտպանում։

Տյուսաբի երեք վեպերը կնոջ անուններ ունեն՝ «Մայդա» (1883 թ․), «Սիրանուշ» (1884 թ․) և «Արաքսյա» (1887 թ․)։ «Մայդա»֊ն մերօրյա պատկերացումներով իրական սկանդալ էր դարձել։ Տյուսաբը խոսում էր կնոջ և տղամարդու միջև հավասարության հասնելու մասին։ Կնոջը ստորադասելն ընդունված մի բան էր և Սրբուհի Տյուսաբը չէր խորշում այս մասին բարձրաձայնել։ Գրիգոր Զոհրապը, որն առավել հայտնի է մեզ գրականության դասագրքերից, ի տարբերություն Տյուսաբի, «Մայդա»֊ի մասին շատ երկար ու սուր քննադատական տեքստ էր գրել։ Զոհրապն ասում էր, թե Ամերիկայում ու Եվրոպայում կանանց պահանջների աղմուկն ու աղաղակը կարծես արդեն ձայն է տալիս նաև մեզ մոտ և «սա կարող է վտանգավոր լինել։» Հիմա կմտածեք, թե ինչ ազդեցություն կարող էր ունենալ այդ մեկ վեպը, որ դրան նույնիսկ «վտանգավոր» բնորոշումը տային։ Իրականում այս վեպը գրվել էր հենց այն ժամանակ, երբ հենց գրականության միջոցով էին վեր հանվում ամենանուրբ և խիստ կարևոր թեմաները, քաղաքական, սոցիալ֊տնտեսական վայրիվերումները։ Ի դեպ, երբ Զապել Եսայանը դեռ առաջին քայլերն էր անում գրական ասպարեզում, հենց Սրբուհի Տյուսաբն է նրան տվել այն խորհուրդը, որը հետագայում մտքում պահում էին բոլոր գրող կանայք։ Տյուսաբն ասում էր՝ «տղամարդ գրողն իրավունք ունի միջակ լինել, կին գրողը՝ երբեք։» Այլ կերպ ասած, խտրական քննադատություններն առանց այն էլ շատ են, թող դրանց չգումարվեն նաև միջակ գրող լինելու մասին ձևակերպումները։

ԶԱՊԵԼ ԵՍԱՅԱՆ

Տյուսաբի խորհուրդը Զապել Եսայանը վստահաբար ճիշտ էր ընկալել։ Զապելի կյանքն ու գործունեությունն առաջին հերթին մեզ պատմում են Զապել գրողի մասին, բայց սա նրա թողած ժառանգության մի մասն է միայն։ Այն օրերի ու նաև մեր օրերի աղջիկների ոգեշնչման աղբյուր Զապելը կրթություն է ստանում Փարիզի Սորբոնի համալսարանում։ Մեծ հնարավորություններն ու հեշտ կյանքը թողած, Զապելը վերադառնում է Կոնստանդնուպոլիս։ Բայց այստեղ էլ կանգ չի առնում։ Հասկանում է, որ կարող է ավելին, տեսնում է, որ պետք է շատերին։ Ու հենց այսպես ընդլայնվում է Զապել Եսայանի ազդեցության աշխարհագրությունը։ Լիբանան, Եգիպոս, Կովկաս, Բոլւղարիա… ցեղասպանությունից հետո հայ որբերն անտուն ու անտեր էին և մայրական քնքշանքից բացի կարիք ունեին ամենատարրական պայմանների։ Եվ որ ամենակարևորն է՝ այդ երեխաների անորոշ ճակատագիրը գոնե ինչ֊որ առումով որոշակի դարձնելու հարց կար։ Հայ որբերին ու գաղթականներին Զապել Եսայանն օգնում էր թե՛ անձնապես, թե՛ կազմակերպությունների հետ գործակցելով։

Վերադառնալով գրող Զապելին։ Կինը միայն «հաճելի» լինելու համար չէ. Սա հստակ բանաձև էր, որ Զապել Եսայանը փորձում էր փոխանցել թե՛ կանանց, թե՛ տղամարդկանց։

«Կինը աշխարհ չէ եկած մինակ հաճելի ըլլալու համար։ Կինը եկած է իր խելքը, մտային, բարոյական եւ ֆիզիքական յատկութիւնները զարգացնելու համար։ Ինքզինքնին յարգող բոլոր կիներուն իտէալը միայն հաճելի ըլլալը պէտք չէ ըլլայ, այլ երկրիս վրայ գործօն բարերար տարր մը դառնալը»,- ասում էր նա:

ՇՈՒՇԱՆԻԿ ԿՈՒՐՂԻՆՅԱՆ

Շուշանիկ Կուրղինյանն Արևելյան Հայաստանից էր։ Մեծ հաշվով, խնդիրների խորքն ու ծավալն այնտեղ ևս շատ չէին տարբերվում։ Իր ինքնակենսագրականում Շուշանիկը պատմում էր այն բազմաթիվ մարտահրավերների, պահպանողական օրենքների ու սովորույթների մասին, որոնք կային հենց իր ընտանիքում։ Աղջիկը, որը ցածր խավից էր գալիս՝ չէր կարող գրող դառնալ։ Դա «տղամարդու գործ» էր։

«Հասարակությունն ինձ չի ներում և հալածանքը սկսվում է… ասում են՝ դու կարող ես դառնալ ամեն ինչ, բայց ոչ գրող»,- նշում էր նա:

Իսկ ինչ եղավ արդյունքո՞ւմ։ Շուշանիկը ոչ միայն դարձավ գրող, այլև սկսեց գրել այն «չի կարելի»֊ների մասին, որոնք ամբողջ կյանքում ուղեկցում էին իրեն ու իր շուրջն ապրող աղջիկներին։ Շուշանիկը բարձրաձայնում էր ամեն հարց։ Սկսած նրանից, որ որոշ տղամարդիկ կանանց որպես վաճառքի ենթակա առարկա են ընկալում, մինչև այն, որ կանանց նախ լռեցնում են, իսկ հետո փորձում շողոքորթել։

Երգել ուզեցի՝ ասին չգիտես.
Երգեր հիւսեցի՝ լռի՛ր, աղջիկ ես.
Բայց երբ բիրտ կեանքում
Ես ցաւերգ դարձայ,
Ամէնքի կրծքում
Ես տեղ ունեցայ…

Շուշանիկ Կուրղինյանը հասցրեց նաև մտնել հնչակյան կուսակցության շարքեր, մի քանի աղջիկների հետ կազմեց առաջին հնչակ օրիորդաց խումբը։ Կային նույնիսկ տարիներ, երբ Շուշանիկն ընդհատակյա պրոլետարիատական խմբերի ակտիվ անդամ էր և իր պոեզիան ամբողջովին քաղաքական էր համարում։

ՄԱՐԻԱՄ ԹՈՒՄԱՆՅԱՆ

Այս ականավոր կին գրողների, հրապարակախոսների, հասարակական գործիչների կողքին իր անփոխարինելի և հիացմունքի արժանի տեղն ունի իշխանուհի Մարիամ Թումանյանը։ Ֆեմինիստական ֆիլանտրոպիայով զբաղվող այս կինը միայնակ արել է այն, ինչ չեն անում նույնիսկ շատ կազմակերպություններ ու կառույցներ։ Կրթությունից մինչև առողջապահություն Մարիամ Թումանյանի ուշադրության կենտրոնում էին։ Ֆինանսավորում էր հայ երիտասարդների կրթությունն արտասահմանում, նպաստում թատրոնի և գրականության զարգացմանը, զբաղվում որբախնամությամբ, օգնում գաղթականներին։ Մարիամ Թումանյանի ամենակարևոր հմտություններից մեկն էլ գաղափարակից մարդկանց մեկ նպատակի շուրջ հավաքելն էր։

Բարեգործական տասնյակ միջոցառումները, մարդկանց աշխատանքով ապահովելու համար ստեղծված աշխատատեղերը Մարիամ Թումանյանի գործունեության մեկ ուղղությունն էին միայն։ «Իմ համառոտ կենսագրությունը և իմ հիշողությունները» ինքնակենսագրականում Մարիամ Թումանյանը շատ լավ հիշում է, թե կնոջ առաքելության մասին ինչ պատկերացումներ էին իր մեջ սերմանում փոքր տարիքում։

«Աղջկա կյանքի նպատակը ամուսնությունն է, - ասում էր տյոտյա Լյուբան,- բարձրագույն ուսումը ի՜նչ նրա բանն է, համալսարան գնացողները բոլորը անբարոյական են, և հասարակությունը ծուռ աչքով է նայում նրանց:» Ես ներքուստ զգում էի, որ նրա դատողությունները սխալ են, որ նա աղավաղում է իրողությունը, և ամբողջ հոգով ձգտում էի Մոսկվա գնալ ու համալսարան մտնել, բայց ինձ պաշտպանող չկար»,- ասում էր նա:

Արդյունքում Մարիամ Թումանյանն իր ջանքերով ստացավ կրթությունը և մնացած ամբողջ կյանքը նվիրեց մյուս կանանց ու աղջիկների կյանքը քիչ ավելի հեշտացնելու գործին։ Այս խիզախ կանանց մասին պատմություններն ավարտենք 23֊ամյա Մարիամ Թումանյանի հեղափոխական ճառով, որը նա ասել էր Խրիմյան Հայրիկ կաթողիկոսին նվիրված ընթրիքի ընթացքում.

«Ընդունված է գովասանքին գովասանքով պատասխանել, համենայն դեպս շնորհակալություն հայտնել, բայց ես մտադիր եմ այսօր խախտել այդ սովորությունը և մեզ գովաբանողներին հանդիմանել: Այո՛, դուք այսօր զարմանում եք ու հիանում եք, որ ձեզ սեղանակից է հայ կինը, բայց մի՞թե մոռացաք մեր պատմության փայլուն 10 տարիները, մի՞թե չեք հիշում մեր պատմական քաջ կանանցը, որոնք տղամարդու պես որի են եղել և նրա զինակիցը: Իսկ թե այսօր կինը սահմանափակել է իրեն ընտանեկան կյանքով և ասպարեզ դուրս չի գալիս, ո՞վ է մեղավորը...իհարկե դու՛ք, տղամարդիկ: Եթե դուք աշխատեիք բարձր կրթության տալ ձեր աղջիկներին ու քույրերին, իսկ ամուսնության մեջ փնտրեիք ձեզ համար իսկական ընկեր, հայ կինը չէր լինի այսքան ընկճված ու համարձակ դուրս կգար հասարակական ասպարեզը և կմրցեր ձեզ հետ…»

ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ՊԱՀՊԱՆՈՒՄԸ

Այս ամենի հետ մեկտեղ կարևոր է ընդգծել, որ 19֊րդ դարի վերջում և 20֊րդ դարասկզբին պետականություն չունեցող հայերի հավաքական գերնպատակն ինքնության պահպանումն ու ազատագրական պայքարն էր։ Եվ այստեղ ևս կան տասնյակ անուններ, որոնց մասին պետք է խոսել, պատմել և սովորել։ Այդ կանանցից շատերը մասնակցել են ֆիդայական շարժմանը՝ Սոսե, Եղսո, Հայո֊Հայաստան, Սաթենիկ Մատինյան, Կիլիզար, Սասունցի Շաքե… Հայոց ազգային֊ազատագրական պայքարում կնոջ դերի և ազդեցության մասին կարելի է և պետք է շատ երկար խոսել։ Ու թող այս վերջաբանը լինի այդ զրույցի նախաբանը։

✍ Նանե Մանուկյան / PAN