«Ծիսական պոռնկությունը», մորթած հավն ու աղավնու արյունը. Կռվախնձոր դարձած կարմիր խնձորը
Ավանդույթներն ու ծեսերը ժողովրդի ինքնության ու երկրի պատմության մասին շատ բան կարող են պատմել, բայց դրանք կարող են նաև հասարակության երբեմն անառողջ ու կարծրացած մտածելակերպի հստակ ազդակ լինել։ 21֊րդ դարում Հայաստանում կան թեմաներ, որոնք չգրված կանոնով ու լուռ համաձայնությամբ բարձրաձայն չեն քննարկվում։
Թե հետո ի՞նչ երկարաժամկետ հետևանքներ են թողնում այդ տաբուները ու ո՞ր մոտեցումն է ճիշտ՝ ամեն մարդ իր համար թող որոշի։ Իսկ PAN-ն առաջարկում է կարդալ ու սուրճի սեղանի շուրջ խոսակցություններից զատ մի քանի բան ավելի իմանալ «կարմիր խնձոր» կոչվող երևույթի, դրա ծագման և արմատների մասին։
ՅՈԹ ՕՐ ՈՒ ՅՈԹ ԳԻՇԵՐ ՀԵՏՈ
Մինչև կարմիր խնձորին հասնելը մի փոքր հետ գնանք ու հասնենք հեթանոսական շրջան։ Գրավոր աղբյուրներ կան, որ փաստում են՝ աղջիկներն իրենց «անմեղությունը զոհաբերում էին» Աստղիկ աստվածուհու պաշտամունքի օրը՝ աստվածուհու անունը կրող տաճարում։ Ի դեպ, հենց այս աղջիկներն էլ ամենացանկալի հարսնացուներն էին դառնում, որովհետև զոհաբերությունից հետո Աստղիկ աստվածուհին դառնում էր նրանց գեղեցկության հովանավորը։
Իր «Յոթ օր, յոթ գիշեր» գրքում ազգագրագետ Գայանե Շագոյանը հիշեցնում է նաև Ստրաբոնի հիշատակած «ծիսական պոռնկության» մասին։ Հարուստ մարդիկ իրենց չամուսնացած աղջիկներին Անահիտ աստվածուհու տաճարում էին զոհաբերում։ Այս աղջիկները կենակցում էին տարբեր մարդկանց հետ, բայց գլխավոր պայմանն այն էր, որ այդ տղամարդիկ նույն խավին պատկանեին։ Այս փորձությունն անցնելուց հետո արդեն նրանք կարող էին ամուսնանալ։ Սա ևս մեկ ապացույց է, որ կուսազրկումը և դրա ծիսականացումն անպայման չէ, որ կապվեր հարսանիքի հետ։ Շագոյանի խոսքով՝ «արխայիկ մշակույթներում կուսազրկումը ծիսականացված էր և կարող էր նախորդել ամուսնությանը՝ հանդիսանալով նվիրագործման պարտադիր փուլ։»
Հիմա գնանք ժամանակներ, երբ կույս չլինելու համար հարսներին թարս նստեցնում էին ավանակի վրա ու հետ ճանապարհում հոր տուն։ Դրան ուղեկցող խայտառակ պարսավանքի, ֆիզիկական ու հոգեկան բռնության մասին պատմությունները շատ են։ Մի մասը մնացել են այդ մարդկանց տան պատերի ներսում կամ էլ գյուղական համայնքի խարազանման շքերթի մաս են դարձել։ Իրականում, այդ շրջանում կուսազրկումը փաստող ծեսերն առանձնապես շատ չեն նաև այն պատճառով, որ որոշ վայրերում աղջիկներին այնքան վաղ տարիքում էին ամուսնացնում, որ «առաջին գիշեր»֊ը մի քանի տարով հետաձգվում էր։
19֊րդ դարի վերջում և 20֊րդ դարասկզբում ամուսնությունից հետո կուզազրկումը տարբեր՝ մեկը մեկից արտառոց ձևերով են նշել։ Ամենատարածվածը սպիտակ սավանի վրա կուսության նշանի ցուցադրումն էր փեսայի տանը, կամ էլ սավանը ստուգում էին քավորկինը, հարսնաքույրը, սկեսուրը և «մոտ բարեկամները»։ Իհարկե, քիչ չէին նաև դեպքերը, երբ առաջին գիշերվա սպիտակեղենը ձեռքին փեսայի մայրը դռնեդուռ էր ընկնում՝ փակելու բամբասկոտ հարևանների բերանը։ Առավել «համեստ» տարբերակների դեպքում նորապսակներին մեղր ու խավիծ էին հյուրասիրում, կրակում հրացանից, խնձորի փոխարեն մորթած հավ, ընդեղեն, խունկ կամ մոմ ուղարկում հարսի տուն։
«Յոթ օր, յոթ գիշեր» գրքում Շագոյանը պատմում է նաև ավանդական թագվերացի մասին կամ այլ կերպ ասած «առագաստ» մտնելու եկեղեցական թույլտվության։ Եկեղեցական նարոտ կապելու սովորույթն արգելում էր մինչև ամուսնությունը սեռական հարաբերությունները։ Ազգագրագետն իր հետազոտության մեջ նաև ընդգծում է, որ «պսակադրության ժամանակ ուղիղ խոսքով զգուշացվում էր արգելքի մասին և սա գործում էր մինչև խորհրդային կարգերի հաստատումը։» Կենակցումն արգելող մեկ այլ սիմվոլ էլ կար։ Փեսայի վրա կապում էին կանաչ֊կարմիր ժապավեններ և դրանք արձակում միայն «առագաստ» մտնելուց առաջ։
Կային նաև վայրեր, որտեղ առաջին գիշերվան ընդառաջ զույգի սենյակը զարդարելու համար հատուկ կանայք էին ընտրվում, որոնք պատրաստում էին սպիտակեղենը, զարդարում ծաղիկներով ու դրա համար վարձատրվում։ Աղջկա կուսությունը ստուգելու համար ևս հատուկ կանայք էին ընտրվում։ Լուսիկ Ագուլեցին այս մանրամասներն իր տատիկի օրինակով գիտեր։ Ագուլիսում ընտանիքները հենց իր տատիկին էին ընտրում, որովհետև ճշմարտախոս կին էր։ Ագուլեցին պատմում էր.
«Լինում էին դեպքեր, երբ հարսն աղջիկ չէր լինում, բայց կանայք դասավորում էին, աղավնու արյուն էին լցնում, որը շատ նման է կուսություն արյանը»:
ԻՆՉՈՒ ԿԱՐՄԻՐ ԵՎ ԻՆՉՈՒ ԽՆՁՈՐ
Պատմական աղբյուրներում «կարմիր խնձոր» անվանումով ծես չեք հանդիպի և սա փաստում են նաև ազգագրագետները։ Կարմիրը, իհարկե, մեծ տրամաբանություն պետք չէ հասկանալու համար, որ արյան գույնն է։
Իսկ ինչո՞ւ խնձոր։ Սրա համար մի քանի վարկած կա և իրականում դրանք իրար չեն էլ բացառում։ Նախ՝ խնձորը պտղաբերության ու միասնության սիմվոլ է, հետո՝ չենք մոռանում Ադամի ու Եվայի պատմությունը։ Կա նաև կարծիք, որ խնձորը կնոջ ֆիզիոլոգիական կառուցվածքն է հիշեցնում։
Իրականում, բացի սիմվոլիկ նշանակությունից, ընտրությունը կանգ է առել խնձորի վրա, որովհետև ամենահարգի միրգն է համարվել։ Եթե այսօր դատարկ ձեռքով հյուր չգնալու համար մարդիկ շոկոլադ կամ խմիչք են տանում, ապա երկու դար առաջ հյուր գնալիս խնձոր էին տանում։ Հետո արդեն հարսի տուն գնալիս զամբյուղի «տեսականին» մեծ էր, բայց հատկապես կարևոր էր կարմիր խնձորը։
Ազգագրագետ Լուսիկ Ագուլեցին մի առիթով նաև պատմել է, որ շատ հարգի էր Ամանորին հարսնացուի տուն հյուր գնալիս կարմիր խնձոր տանել։ Սա ամանորյա ծիսակարգի չգրված կանոն էր։ Նշանված աղջկա տուն փեսացուն զամբյուղի մեջ դրված լաչակ է տարել, օղու շիշ և խնձոր՝ վրան մետաղադրամ կամ մատանի։
Ավանդույթներն ու ծեսերը ժամանակի, պատմական ու սոցիալական կոնտեքստի բերմամբ մշտապես փոխվում են ու հենց սա է պատճառը, որ նույն երևույթի մասին բազմաթիվ վարկածներ ու տարբերակներ կան։ Դրանք իրար չեն հակասում, որովհետև կարող էին տարբերվել անգամ գյուղից գյուղ։ Կա նաև տարբերակ, որ մինչև պարսկական ու օսմանյան ազդեցության տակ ընկնելը կարմիր խնձորը լրիվ այլ նշանակություն ուներ, և այդ առումով հայերը շատ ավելի ազատամիտ էին։ Տղան աղջկան կարմիր խնձոր էր նվիրում՝ ի նշան սիրո և եթե զգացմունքը փոխադարձ էր, աղջիկը մետաղադրամ էր դնում վրան։ Մեկ այլ մեզ հասած վարկածով էլ աղջիկն էր տղային կարմիր խնձոր տալիս՝ ի նշան համաձայնության։
«Կարմիր խնձոր» ասվածը ձևավորվել է միայն 19-20-րդ դարերում, և նույնիսկ այդ ժամանակ առանձնապես մեծ տարածում չի ունեցել։ Եթե ձեզ փորձեն համոզել, թե դա հին հայկական ավանդույթ կամ ծես է, ապա վստահ կարող եք հակադարձել, որովհետև այս «ավանդույթի» արմատներն իրականում մահմեդական են ու փոխառված են մեր հարևաններից։ Մինչև այսօր էլ հարևան ու ոչ բարեկամ Թուրքիայում և Ադրբեջանում խորն արմատներով կարծրացած են նման և ավելի արտառոց ծեսերը։
Ի դեպ, այնպես չէ, որ խորհրդային տարիներին բոլորն անխնա հետևում էին կարմիր խնձորի ծիսական նրբություններին։ Իրականում սա հատկապես տարածված էր գյուղական համայնքներում։ Գայանե Շագոյանը նույնիսկ նշում է, որ 60-ականներին «Երևանի մտավորականների միջավայրում այս ծեսը չէր արվում, համարվում էր ամուսնացողների ներքին խնդիրը»: Ամեն ինչ փոխվեց 70֊ականներին, որովհետև 1961-70 թվականներին գյուղական բնակչության մեծ ներգաղթ եղավ Երևան։ Ներգաղթողների ընդհանուր ծավալի 47%֊ն այդ շրջանում գյուղական համայնքներից էին։
ԱՎԱՆԴԱԿԱՆԸ՝ ԱՅՍՕՐ. «ՑԻՎԻԼ Ու ԳԼԱՄՈ՞ւՐ»
Իհարկե, ամենափայլուն փաթեթավորումն էլ չի կարող փոխել պարունակությունը, բայց 21֊րդ դարում նման փորձեր արվում են։ Հիմա ավանդականին որոշել են որոշ ժամանակակից տարրեր ավելացնել։ Հարսանեկան ծառայություն մատուցողները հատուկ «կարմիր խնձորի» համար նախատեսված առաջարկներ ունեն։ Նորապսակները կարող են կարմիր խնձորի տեսքով տորթ պատվիրել, անհրաժեշտ բոլոր «պարագաներով» հատուկ զամբյուղներ վերցնել։ Մի փոփոխություն էլ է նկատվում։ Մարդիկ հիմնականում սահմանափակվում են սեփական գերդաստանով, ու այլևս պարտադիր պայման չէ սավանը ձեռքին պտտվել ամբողջ թաղամասով։ Մի խոսքով՝ ամեն ինչ ցիվիլ ու ժամանակակից։ Իհարկե, երևույթն ու դրա էությունը որևէ կերպ չեն փոխվում։
«Կարմիր խնձորն» այսօր ավանդական հարսանիքի պարտադիր մաս է դարձել ու շատերն անգամ սովորության ուժով են հետևում այս արարողակարգին։ Իհարկե, այստեղ ևս հասարակությունը երկու մասի է բաժանված, ու երկուսն էլ վստահ են սեփական տեսակետի անքննելիության մեջ։ 2009֊ին կանանց իրավունքները պաշտպանող հասարակական կազմակերպությունները կազմակերպել էին կարմիր խնձորի սիմվոլիկ թաղում։ Մարդկանց այս խումբն ամեն կերպ փորձում է ընդգծել, որ անհայտ ծագման ու հայկական ավանդույթների հետ կապ չունեցող այս ծեսը խորապես հակասում է կանանց իրավունքների ու ազատությունների մասին 21֊րդ դարի պատկերացումներին։ Հակադիր ճամբարն էլ պնդում է, որ «կուսության ինստիտուտ» ասվածն ավանդապաշտ հայ հասարակության համար կարմիր գիծ է, որը չի կարելի տրորել։
Ոչ այնքան թարմ տվյալները ևս ապացուցում են, որ մեր հասարակության մեջ արմատացած այս տաբուն դեռ երկար ժամանակ տեղից չի շարժվելու։ 2011-ին «Հասարակություն առանց բռնության» ՀԿ-ի հրապարակած ուսումնասիրությունը փաստում է, որ Հայաստանի մարզերում բնակվող 18-35 տարեկան արական սեռի ներկայացուցիչների ավելի քան 62 տոկոսի, իսկ երևանաբնակ տղամարդկանց` ավելի քան 56 տոկոսի համար կարևոր է աղջկա կուսությունը։
ԻՆՉ Է ԿԱՏԱՐՎՈՒՄ ՀԱՐԵՎԱՆԻ ՏԱՆԸ
Դեռ միջնադարում մինչև հերթը կհասներ փեսային, առաջին գիշերվա իրավունքը պատկանում էր կալվածատիրոջը։ Մեծահարուստի ձեռքի տակ աշխատող ու ոչինչ չունեցող փեսան այլ տարբերակ չուներ։ Իսկ, օրինակ, 19֊րդ դարի վերջում ասորիները հարսի մաքրությունն ապացուցող սավանը ցուցադրում էին հարազատներին, իսկ հետո այն պահում փեսայի մոր մոտ այնքան, մինչև ծնվեր զույգի առաջնեկը։ Մոր կուսության սավանը և նորածնի շապիկը կապում էին իրար, վրան խրում երկու ասեղ և թաղում շեմի տակ:
Այնպես չէ, որ հայերը հետամնաց են, իսկ մնացած ամբողջ աշխարհն առաջադեմ ու զարգացած։ Կան շատ ավելի հակասական երևույթներ, քան «կարմիր խնձորն» է։ Թուրքիայում նորահարսի սուրբ պարտականությունն է առավոտյան բոլորին ցույց տալ սավանը և ապացուցել իր կուսական մաքրությունը։ Սա դարերի կնիքով ամրագրված պահանջ է։ Իսկ, օրինակ, Ադրբեջանում՝ ոչ վաղ անցյալում, գուցեև՝ հիմա, հեռավոր գյուղերում նորապսակների հետ սենյակում ևս մեկ մարդ էր լինում, որպեսզի պատասխաներ, եթե զույգն ինչ֊որ հարց կամ խնդիր ունենար։ Հիմա հարսանիքի նույն գիշերը բարեկամները հավաքվում են փեսայի տանը, տեսնում բաղձալի սավանը և գնում փլավ ուտելու։ Իսկ նորապսակներին թողնում են մենակ՝ առաջնեկի հարցերով անմիջապես զբաղվելու համար։
Եվ, չմոռանալով պահպանողական հրեաներին. ավանդույթի համաձայն, ամուսնական զույգը ֆիզիկական ոչ մի շփում չի կարող ունենալ մինչև ամուսնության օրը, երբ արարողությունն արդեն մոտենում է ավարտին և զույգին մի քանի րոպե են տալիս առանձնանալու համար։ Կրոնական շրջանականերում այս ավանդույթը խստորեն պահպանվում է։ Զույգն ունի ութ րոպե՝ միասին լինելու համար։ Ավելի ժամանակակից ընտանիքներում սա պարզապես ձևական բնույթ է կրում։ Զույգն առանձնանում է՝ շունչ քաշելու, զրուցելու ու ինչ֊որ բան ուտելու համար։
Իսկ կուսությունը ստուգելու համար հրեաները ևս դիմում են սավանի օգնությանը։ Վիճելի հարց է, թե որքանով է այս ծեսը պահպանվել, բայց կար ժամանակ, երբ խաչեղբայրը սենյակի մոտ սպասում էր, մինչև զույգը դուրս գա ննջասենյակից ու հետո սկսում ստուգել սավանները։ Ասում են, սա իբր արվում էր ոչ միայն կնոջ կուսությունը փաստելու, այլև ամուսնու՝ ստելու հավանականությունը զրոյացնելու համար։ Ինչ֊որ մի անհավանական սցենարով ամուսինը կարող էր ստել ու պնդել, թե կինը կույս չէ, իսկ խաչեղբայրը սա կհերքեր։
Առհասարակ, սեքսը, կուսությունն ու նման «բաց» թեմաները շատ հասարակություններում դեռ յոթ կողպեքի տակ են փակված։ «Զարգացած Եվրոպայում» այս թեման վաղուց են հաղթահարել, իսկ Հարավային Կովկասում դեռ կարմիր խնձորի տեսքով մուլյաժներ են պատրաստում։