Գիտակցությունը որպես կառավարվող հալյուցինացիա. պատմում ենք նեյրոգիտության թեմայով ամենաաղմկոտ գրքերից մեկի մասին
Գիտակցության ֆենոմենը մարդկությանը հետաքրքրում է ժամանակների սկզբից։ Աշխարհի ընկալումը սեփական ինքնագիտակցության պրիզմայով, գիտակցական փորձի ու զգացումների առաջացման մեխանիզմներն ու աղբյուրները հուզել են բոլոր ժամանակների փիլիսոփաներին։ Գիտակցական փորձն այնքան սուբյեկտիվ և ունիկալ է յուրաքանչյուր մարդու համար, որ դրա զուտ ինտուիտիվ ընկալումը մարդկային մշակույթում առաջացրել է ամենատարբեր պատկերացումներ ու մեկնություններ. անմահ հոգի կրոնական աշխարհայացքում, իդեաների ոչ մատերիալ աշխարհ` իդեալիստական փիլիսոփայական հայացքներում և այլն, և այլն, բոլորը քննարկելու համար Տիեզերքի գոյության ժամանակը չի բավարարի։
Սակայն ինտուիցիան մի բան է, երևույթի հիմնավոր ու սիստեմատիկ ուսումնասիրությունը` լրիվ այլ։ Տարբեր ժամանակների փիլիսոփայական հայացքները, իհարկե, զգալիորեն հարստացրել են գիտակցության մասին մեր պատկերացումները, սակայն իրական առաջընթացը` ազատ ինտուիտիվ նախապաշարումներից, գրանցվեց միայն գիտության ոլորտում. տեսությունների ու գիտափորձերի միջոցով մարդ արարածն աստիճանաբար լուսավորում է այն անթափանց թվացող խավարը, որով պատված են գիտակցության ձևավորման մեխանիզմները։ Իհարկե, անհայտն առայժմ շատ ավելի շատ է, քան հայտնին, բայց արդեն հիմա ակնհայտ է, որ միայն ճշգրիտ գիտական մոտեցմամբ է հնարավոր լուսավորել այնպիսի ոչ ճշգրիտ երևույթ, ինչպիսին մարդկային գիտակցությունն է։
Գիտակցական փորձի ուսումնասիրությամբ զբաղվող ամենահայտնի մասնագետներից է կոգնիտիվ ու հաշվողական նեյրոգիտության բրիտանացի պրոֆեսոր, Neuroscience of Consciousness գիտական ամսագրի գլխավոր խմբագիր Անիլ Սեթը։ Վերջինիս Being You: A New Science of Consciousness (Լինելով դու. Գիտակցության նոր տեսություն) գիրքը 2021-ին ճանաչվել է լավագույն գիրք Bloomberg-ի, The Economist-ի ու լավագույն գիտական գիրք` The Guardian-ի վարկածով։
PAN-ը կարդացել է գիրքն ու կիսվում է տպավորություններով։
Հեղինակը սկսում է գիտակցության վերաբերյալ ժամանակակից փիլիսոփայական հայացքներից, մասնավորապես` Դեյվիդ Չալմերսի ձևակերպած գիտակցության բարդ խնդրից։ Ինչպես նշում է Չալմերսը, անհասկանալի է, թե ինչպես կարող է նյութական օբյեկտը` ուղեղը, ձևավորել այնպիսի ոչ նյութական երևույթ, ինչպիսին մարդկային գիտակցական զգացումներն են։ Ապա Անիլ Սեթը անդրադառնում է բարդ խնդրի լուծման տարբեր առաջարկների` սկսած սպեկտրի մի կողմում գտնվող պանպսիխիզմից, համաձայն որի գիտակցությունը Տիեզերքի անքակտելի մաս է ու հատուկ է ցանկացած օբյեկտի (ինչպես այլ ֆիզիկական մեծությունները), մինչև սպեկտրը եզրափակող էլիմինատիվիզմ, որն ընդհանրապես պնդում է, որ գիտակցությունն այն իմաստով, որով մենք հասկանում ենք, գոյություն չունի։
Սեթն անդրադառնում է փիլիսոփայական հայացքների առավելություններին ու թերություններին, ապա պնդում, որ շատ հնարավոր է, իրականում բարդ խնդիրը կարող է ընդհանրապես գոյություն չունենալ, եթե հնարավոր լինի մշակել համոզիչ տեսություն, որը կարող է գիտակցական ֆենոմենոլոգիան կապել ուղեղում տեղի ունեցող պրոցեսների հետ։ Ապա Սեթը անդրադառնում է ներկայումս ամենապոպուլյար ու շատ քննարկվող տեսություններին, մասնավորապես` Ջուլիո Տոնոնիի ինտեգրված ինֆորմացիայի տեսությանը, որը պնդում է, որ գիտակցությամբ օժտված օբյեկտները պետք է լինեն ինֆորմատիվ ու ինտեգրված, սակայն ոչ ինչպես ուզես, այլ համապատասխանելով կոնկրետ մեծության, որի շեմը հաղթահարելու դեպքում օբյեկտը օժտվում է գիտակցությամբ։ Սակայն, ինչպես նշում է գրքի հեղինակը, այս տեսությունը նույնպես ունի խնդիրներ ու, եթե այն ճիշտ է, հանգեցնում է մի շարք տարօրինակ հետևանքների։
Ըստ Սեթի` կա գիտակցության նկատմամբ երկու մոտեցում։ Առաջինը, ինչպես ինտեգրված ինֆորմացիայի տեսությունը, համարում է, որ գիտակցությունը նման է ջերմաստիճանի, ու, ինչպես ջերմաստիճանի դեպքում, կարելի է չափել գիտակցության աստիճանը։ Մյուս մոտեցման համաձայն, գիտակցությունը նման է կյանքին. այն տարբեր նկարագրությունների համախումբ է, որոնք միասին կարող են ապահովել ֆենոմենոլոգիայի ու ուղեղի աշխատանքի միջև ուղիղ կապ։ Անիլ Սեթի մշակած տեսությունը պատկանում է երկրորդ խմբին։
Ավելի ճշգրիտ, Անիլ Սեթի մշակած մոտեցումը ոչ թե առանձին տեսություն է, այլ տեսությունների համախումբ, որոնք տրամաբանորեն միավորված են մեկ միասնական տեսական պատկերում։ Առաջինը կառավարվող (ու կառավարող) հալյուցինացիայի տեսությունն է։ Սովորաբար, մենք համարում ենք, որ գիտակցական փորձը աշխատում է ներքևից վերև սկզբունքով. կա շրջապատող աշխարհ, որն անընդհատ սենսորային ազդանշաններ է ուղարկում մեր օրգանիզմին` լույսի, ձայների, շոշափելիքի և այլ տեսքով։ Սենսորային ազդանշանները հասնում են ուղեղին, որը դրանք վերլուծում է ու ձևավորում շրջակա աշխարհի մասին մոդել, որն իրական, օբյեկտիվ աշխարհի ճշգրիտ արտապատկերումն է։ Ըստ Սեթի տեսության, ամեն ինչ տեղի է ունենում ճիշտ հակառակ ձևով` վերևից ներքև։
Լյուդվիգ Վիտգենշթեյն. Ինչո՞ւ է համարվում, որ բնական է կարծել, թե Արեգակը պտտվում է Երկրի շուրջը, ոչ թե Երկիրն է պտտվում սեփական առանցքի շուրջ։
Էլիզաբեթ Էնսքոմ. Հավանաբար, որովհետև դա այնպիսի տեսք ունի, կարծես Արեգակն է պտտվում Երկրի շուրջ։
Լյուդվիգ Վիտգենշթեյն. Լավ, իսկ ինչ տեսք կունենար այն, եթե թվար, թե Երկիրն է պտտվում սեփական առանցքի շուրջ։
Անիլ Սեթը որպես օրինակ բերում է այս երկխոսությունը` նկարագրելու համար, որ ոչ միշտ է այն, ինչ թվում է, ճշգրիտ նկարագրում իրերի իրական դրությունը. ավելին, իրերի իրական դրությունը նույնպես կարող է հանգեցնել նման պատկերի։ Կառավարվող հալյուցինացիայի տեսության համաձայն, մարդկային գիտակցությունը ոչ թե արտաքին աշխարհի հայելի է, այլ գիտակցական (ֆենոմենոլոգիական) մոդելներ գեներացնող մեքենա։ Ուղեղը գեներացնում է գիտակցական մոդելը ու համենատում այն արտաքին աշխարհից ստացվող սենսորային ինֆորմացիայի հետ. վերջինը հանդես է գալիս որպես մոդելի սխալների աղբյուր։ Համեմատության ընթացքում ուղեղը ճշգրտում է իր մոդելը` առավելագույնը համապատասխանեցնելով այն սենսորային ինֆորմացիային, ու անում է դա` փորձելով կանխատեսել ստացված սենսորային ինֆորմացիայի ամենահավանական աղբյուրը։
Կարճ ասած, ուղեղը ձևավորում է հալյուցինացիաներ, իսկ սենսորային ինֆորմացիան սանձում է այդ հալյուցինացիաները, այդ իսկ պատճառով մոդելը ստացել է կառավարվող հալյուցինացիաներ անվանումը։ Ինչից բխում է, որ սովորական հալյուցինացիաները չունեն սենսորային աղբյուր, հետևաբար` շրջակա աշխարհին ոչ մի կերպ չեն վերաբերում։ Ավելի առաջ անցնելով` Սեթը պնդում է, որ պերցեպտիվ կանխատեսումներով ուղեղը զբաղվում է նաև օրգանիզմի ներսից ստացվող սենսորային մուտքի համար, ու այդ կանխատեսումների ֆենոմենոլոգիան այն է, ինչ մենք անվանում ենք էմոցիաներ։ Այսինքն, մենք ոչ թե լաց ենք լինում, որովհետև տխրում ենք, այլ տխրում ենք, որովհետև մեր մարմինը լաց է լինում։
Մոդելի մյուս մասը կոչվում է կենդանի մեքենայի տեսություն։ Ըստ այդ տեսության, գիտակցությունը պայմանավորված է, բխում է ու կա ի շնորհիվ նրա, որ մենք կենսաբանական մարմին ունեցող կենդանի օրգանիզմներ ենք։ Կենդանի օրգանիզմ լինել նշանակում է անդադար պայքարել աճող էնթրոպիայի դեմ, իսկ օրգանիզմը չունի անմիջական ելք դեպի արտաքին աշխարհ ու ստիպված է այդ աշխարհի մասին պատկերացումները ձևավորել սենսորային վարագույրից այն կողմ։ Մենք չենք տեսնում աշխարհն այնպիսին, ինչպիսին այն կա, այլ այնպիսին, ինչպիսին այն մեզ օգտակար է, որովհետև էվոլյուցիայի ընթացքում զարգացել է հենց այդ հատկությունը, որն օպտիմալ է սեփական գոյությունը պահպանելու ու էնթրոպիայի դեմ պայքարելու համար։ Իսկ աշխարհը կարող է առավելագույնս օգտակար լինել, եթե ուղեղը կառուցում է մոդելներ, համենատում դրանք սենսորային մուտքի հետ` ճշգրտում մոդելը` հիմնվելով ամենահավանականի վրա ու դրանով նվազեցնելով սխալները։
Գրքում հեղինակը մանրամասն նկարագրում է նաև այնպիսի ֆենոմենոլոգիա, ինչպիսին է մարդու ինքնագիտակցությունը կամ սեփական ԵՍ-ը։ Ըստ Սեթի` ԵՍ-ը դա մեկ միասնական կուռ կառույց չէ, այն բաղկացած է տարբեր էլեմենտներից, ընդ որում, այդ էլեմենտներն այնքան էլ կուռ չեն ու տարբեր պայմաններում կարող են թուլանալ, կամ ընդհանրապես անհետանալ։ Ու, բնականաբար, ԵՍ-ի տարբեր դրսևորումները նույնպես կառավարվող հալյուցինացիա են։
Գրքում Սեթն անդրադառնում է նաև այլ կենդանի օրգանիզմների մոտ գիտակցության առկայության հնարավորությանը։ Ըստ հեղինակի, մտածելով այլ կենդանիների մոտ գիտակցության առկայության մասին, մեզ սպառնում է անտրոպոմորֆիկ ծուղակն ընկնելու վտանգը։ Զարգացած նյարդային համակարգ ունեցող կենդանիները, ամենայն հավանականությամբ, օժտված են գիտակցությամբ, սակայն այն կարող է բացարձակ ոչ մի կերպ նման չլինել մարդկային գիտակցությանը։ Հեղինակը կարծում է, որ կենդանի բնության մեջ կարող է գոյություն ունենալ տարբեր գիտակցությունների ահռելի լանդշաֆտ, որից մարդկային գիտակցությունն ընդամենը մեկ գագաթ է։
Գրքի վերջին մասը նվիրված է արհեստական բանականությանը, մասնավորապես` արհեստական գիտակցություն ստեղծելու հնարավորությանը։ Հեղինակը նախ անհրաժեշտ է համարում տարբերակել գիտակցությունն ու բանականությունը (ինտելեկտը). վերջինն առանց գիտակցության կարող է գոյություն ունենալ, ինչի օրինակ է արհեստական բանականությունը։ Հեղինակը կարծում է, որ դժվար թե համակարգիչը երբևիցե գիտակցություն ու գիտակցական փորձ ձեռք բերի, հատկապես եթե կենդանի մեքենայի տեսությունը ճշմարտացի լինի։ Սեթը ֆունկցիոնալիզմին վերաբերում է զգալի սկեպտիցիզմով` այդուհանդերձ կարծելով, որ արհեստական գիտակցության ստեղծման անգամ նվազագույն հնարավորությունը մեր առջև լրիվ նոր էթիկական խնդիրներ է դնում։
Ընդհանուր առմամբ, գիրքը ոչ միայն Սեթի, այլև բազմաթիվ այլ մասնագետների` երկար տարիների ուսումնասիրության, գիտափորձերի ու դրանց արդյունքների մեկնության, փիլիսոփայական հայացքների ու գիտական տեսությունների հարուստ, լավ լեզվով գրված ձեռնարկ է, որի ընթերցումը լրիվ նոր գիտակցական փորձ է ու թույլ կտա նոր կողմից նայել սեփական գոյությանը։