Զոհաբերություններ՝ օլիվյեի փոխարեն, ձիավոր՝ հոգևորականի փոխարեն, վարդաջուր՝ ցեխաջրի փոխարեն. Մեր Բարեկենդանը ձեր Հելոուինին վնաս չէ
Հունվարի 27-ին նշելու ենք Սուրբ Սարգսի տոնը և սա լավ առիթ է ոչ միայն հիշելու, որ ունենք Վալենտինի սեփական, շատ գեղեցիկ այլընտրանքը, այլև վերհիշելու ավանդաբար փոխանցված հայկական ժողովրդական և եկեղեցական տոներից մի քանիսը։
Այս տոների մի մասը նախաքրիստոնեական շրջանում են ձևավորվել, հեթանոսական արմատներ ունեն, բայց ժամանակի, ավանդույթի և մշակույթի տարբեր դրսևորումների արդյունքում վերաիմաստավորվել են նաև քրիստոնեական տոնացույցում։ Այդ տոների մի մասը պահպանել են ծիսակարգերն ու սովորույթները, մյուս մասը մեծ փոփոխությունների են ենթարկվել, կան անգամ տոներ, որոնց «փշրանքներն» են մեզ հասել։
PAN-ը պատմում է ազգային տոների տարեկան շրջապտույտի մի քանի առանցքային տոների և կրոնական, մշակութային, քաղաքական ու սոցիալական ահռելի փոփոխությունների ֆոնին դրանց անցած ճանապարհի մասին։
ՆԱՎԱՍԱՐԴ
Ժամանակագրական առումով ժողովրդական տոների շարքը սկսվում է Ամանորից, որը դարեր առաջ կոչվում էր Նավասարդ և բոլորովին այլ խորհուրդ ու ծիսակարգ ուներ։ Հեթանոս հայերը նավասարդը նշում էին օգոստոսի 11-ին և տարվա սկիզբ էին համարում հենց այս տոնը։
Հետաքրքրական է, որ այսօր մեզ հասած ամանորի սովորույթների մեծ մասի հիմքում հենց Նավասարդի ծիսակարգերն են։ Առաջին նմանությունն էլ երևի այն է, որ թեև սեղանին կոկորդիլոսի խորոված չկար, բայց Նավասարդը ևս մեծ շուքով էին նշում։ Ու գլխավորը՝ ամեն ինչ չէր սկսվում ու ավարտվում տոնական սեղանի շուրջ։ Նավասարդը նշվում էր ձիարշավներով, թատերական ներկայացումներով, երգ ու պարով, բազմատեսակ մրցույթներով ու խաղերով, անգամ զոհաբերություններով։ Այս ամենին մասնակցում էին բոլորը՝ թագավորից մինչև հասարակ ռամիկներ։ Միջոցառումները հիմնականում բացօթյա էին անցկացվում, հաճախ մարդիկ հավաքվում էին խարույկի շուրջ և տոնախմբություն կազմակերպում։
Նոր տարվա, այսինքն՝ Նավասարդի գիշերը երեխաների խմբերը շրջում էին տարբեր տներով և երդիկներից դատարկ գուլպաներ իջեցնում։ Հետո սկսում էին տոնական երգեր երգել և ի պատասխան քաղցրավենիք ու նվերներ էին «պահանջում»։ Գուլպա իջեցնելու փոխարեն նշանադրված աղջիկներն էլ գլխաշոր էին իջեցնում փեսացուի տան երդիկից, բայց «դատարկ ձեռքով» չէին գնում։ Գլխաշորի մեջ ծրարում էին ընդեղեն, մրգեր, գուլպաներ։ Եթե փեսացուի ընտանիքը հասցնում էր «բռնել» հարսնացուին, ապա նրան տուն էին հրավիրում և հյուրասիրում։ Հաջորդ օրն առավոտյան մարդիկ արդեն զուգված֊զարդարված, կազմ ու պատրաստ էին՝ բարեկամներին այցելելու կամ հյուրերի ընդունելու համար։
ՍՈՒՐԲ ԾՆՈՒՆԴ
Հիսուսի ծնունդն ու մկրտությունը խորհրդանշող այս տոնը հայ եկեղեցու 5 տաղավար տոներից առաջինն է։ Ծննդյանը նախորդող շաբաթը պահոց շրջան է։ Սուրբ Ծննդյան տոնը սկսվում է հունվարի 5-ի երեկոյան՝ եկեղեցում, որտեղ Ճրագալույցի պատարագ է մատուցվում: Ճրագալույցը խորհրդանշում է Աստվածային լույսը։ Պատարագից հետո մարդիկ վառած մոմ են տանում տուն, որը խորհրդանշում է հենց այդ լույսը։
Ըստ Շիրակացու՝ Քրիստոսի Ծննդյան և Հայտնության տոնը մնացյալ բոլոր տոների հիմքն է՝ «Եվ ահա վրա հասավ ժամը, տոներից ազնվագույնն ու կարևորագույնը՝ Քրիստոսի Ծննդյան օրը։»
Հիսուսի մկրտության խորհրդով հունվարի 6֊ին՝ Սուրբ Ծննդյան պատարագից հետո կատարվում է Ջրօրհնեքի արարողություն։ Մարդկանց բժշկելու համար օրհնված ջուրը բաժանվում է հավատացյալ ժողովրդին։
Եկեղեցական արարողություններից բացի այս տոնի շուրջ քիչ չէին նաև ժողովրդական սովորությունները ու սա առաջին հերթին հենց ծիսական ուտեստներով և դրանց խորհրդով է արտահայտվում։ Հատկանշական էին նաև ծննդյան ավետիսները, որոնք երեխաները երգում ու պատմում էին տնից տուն գնալով։
ՍՈՒՐԲ ՍԱՐԳԻՍ
Սուրբ Սարգիսը երիտասարդների ու սիրահարների ճակատագրի «նախագուշակն» է ու որևէ բանով չի զիջում Վալենտինին։ Զատկից 63 օր առաջ՝ հունվարի 18-ի և փետրվարի 23-ի միջակայքում Սուրբ Սարգիսն իր ճերմակ ու արագավազ ձիով օգնության է հասնում սիրահարներին։ Հայերի ամենասիրելի սրբերից մեկը ժողովրդական պատկերացումներում համարձակ ձիավոր է, որի գլխավոր առաքելությունը երիտասարդ սիրահարներին օգնության հասնելն է։
Տոնի պատրաստությունները սկսվում էին երկուշաբթի օրը սկսվող հնգօրյա պահքով։ Այն անվանում են «Առաջավորաց պաս»։ Յուրաքանչյուր ընտանիքում ըստ սովորույթի պիտի աղանձ արվեր։ Հետո սկսվում էին պահքն ավարտելու աշխատանքները, փոխինդը բաժանում էին ընտանիքի անդամների թվով, իսկ արդեն շաբաթ օրը ուտում էին փոխինդը՝ այդպիսով ավարտելով Սուրբ Սարգսի ծոմը։
Ըստ ավանդույթի` այս օրվա հետ կապված մի քանի կերակուրներ կային։ Որոշ բնակավայրերում ծոմն ավարտելու համար աղջիկները հավաքվում էին միասին և պատրաստում «հացըրդոն»՝ թավայի մեջ շերտերով տապակված յուղի, ձվի ու ալյուրի շաղախ։ Մյուսներն առանց թթխմորի և աղի բաղարջ էին թխում։ Կային մարդիկ, որոնց համար օրվա խորհուրդը ամենևին էլ կերակուրների հետ կապված չէր։ Փոխարենը, նրանք այդ օրն ուխտի էին գնում Սուրբ Սարգսի անունը կրող որևէ սրբավայր։
Իսկ Սուրբ Սարգսին ուղղված երիտասարդ սիրահարների աղոթքները բազմաթիվ էին, դրանցից մեկն օրինակ՝ «Մուրազատու Սուրբ Սարգիս, դու հասնիս մըր երկուսիս:»
Հասնենք մեր օրեր։ Գարեգին Բ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի տնօրինությամբ Սուրբ Սարգսի տոնը հռչակվել է երիտասարդների օրհնության օր։ Այս օրը զորավարի անունը կրող եկեղեցիներում սուրբ պատարագ է մատուցվում, իսկ հետո երիտասարդների օրհնության կարգ է կատարվում։
ՏՅԱՌՆԸՆԴԱՌԱՋ
Տյառնընդառաջը կամ ինչպես ժողովուրդն է հաճախ ասում՝ Տրընդեզը համարվում է առատ բերք ու բարիքի, նոր ամուսնացող զույգերի բարօրության, պտղաբերության նախագուշակ։ Երբ 40 օրական Հիսուսին ծնողները տարել են տաճար, նրանց ընդառաջ է եկել Սիմեոն ծերունին և այստեղից էլ տոնի անունը՝ Տիրոջն ընդառաջ՝ Տյառնընդառաջ գնալ։
Այս տոնը այն եզակիներից է, որ գրեթե ամբողջ իր ծիսակարգով հասել է մեր օրեր։ Տոնի խորհուրդը խարույկ վառելն է։ Թեև կրակի վրայով ցատկում են բոլորը, այն առաջին հերթին նախատեսված է երիտասարդների ու հատկապես նորապսակների համար։ Կրակը խափանում է չարը, հետևաբար կրակի վրայով ցատկելու գլխավոր խորհուրդը գարնանն ընդառաջ բարեգութ տարի կամենալն է։
Ի դեպ, հնում Տյառնընդառաջը հենց կրակին նվիրված տոն է եղել։ Ըստ ավանդույթի` վառվող կրակն ավելի էր ջերմացնում արևին, մեղմացնում էր ձմռան ցուրտը և ազդարարում էր գարնան մոտալուտ գալուստը։ Երբ վառվում էր կրակը՝ կանայք դրա շուրջ պտտեցնում էին տոնական կերակուրները՝ փոխինձ, աղանձ, չամիչ, ընկույզ։ Հետո դրանց մի մասը շաղ էին տալիս կրակի վրա։ Իսկ երբ բոցն արդեն թուլացել էր և հնարավոր էր ցատկել՝ մարդիկ ուշադություն էին դարձնում, թե ցատկելիս ում հագուստն է անզգուշությամբ վառվում։ Տյառնընդառաջի կրակից վառված հագուստը հաջողության նշան էր։ Կային անգամ մարդիկ, որոնք ընկնում էին ծայրահեղությունների գիրկն ու մազի ծայրն էին վառում։
Որոշ բնակավայրերում խարույկը վառում էին միայն եկեղեցու բակում, կային սակայն վայրեր, որտեղ բոլոր տների բակերում հնարավոր էր վառվող խարույկ գտնել, իսկ կային նաև շրջաններ, որտեղ կրակը վառվում էր միայն նորապսակ ունեցող ընտանիքների բակերում։
Ծխի ուղղությամբ կամ էլ մոխրի՝ քամու քշած ուղղությամբ մարդիկ անգամ գուշակություններ էին կատարում։ Երբեմն անգամ մոխիրը լուծում էին ջրի մեջ ու տալիս հիվանդներին, քսում երեխաների դեմքին, որովհետև կարծում էին, որ այն բուժող զորությամբ է օժտված։ Կրակը նաև երազանքներ էր իրականացնում։ Նորահարսները ճյուղի վրա բազմագույն կտորներ էին կապում, երազանք պահում և ճյուղը գցում խարույկի մեջ։ Երբեմն երազանք պահում էին նաև կրակի վրայով ցատկելիս՝ երգերի միջոցով։
ԲԱՐԵԿԵՆԴԱՆ
Բարեկենդանը հայկական ավանդական տոնացույցի ամենայուրօրինակ տոներից մեկն է, թեև մեր օրերում այն մեծ հաշվով չի նշվում։ Եթե մի փոքր ավելի տեղեկացված լինեինք մեր ավանդույթներից, գուցե նկատեինք, որ Հելոուինին փոխարինող շատ գեղեցիկ տոն ունենք։
Բարեկենդանը Մեծ պահքին նախորդող երկշաբաթյա ժամանակահատվածն է, որի ընթացքում տոնախմբությունների մի ամբողջ ցանկ էր կատարվում՝ պարեր, թատերական ներկայացումներ, խաղեր ու խնջույքներ։ Բարեկենդանը նաև ավետում էր բնության զարթոնքը։ Հատկապես առանձնանում են Բուն բարեկենդանի օրերը, որովհետև Մեծ պահքը սկսվում է Բուն բարեկենդանի հաջորդ օրվանից։
Տարբեր աղբյուրներում ընդգծվում է, որ Բարեկենդանը ժողովրդական ու սպասված տոն էր, ընկալվում էր որպես ամենաազգային ու ամենաերջանկաբեր տոն։ Եթե նախորդող տոների ընթացքում «գլխավոր դերերում» երիտասարդներն էին, ապա Բարեկենդանի օրերին տոնում ու պարում էին բոլորը՝ կանայք ու տղամարդիկ, երեխաներն ու տարեցները։ Խաղերին ևս մասնակցում էին բոլոր ցանկացողները։ Որևէ սահմանափակում չկար։ Խաղացողներին շրջապատում էին նրանց երկրպագող դիտորդները ու քաջալերում մասնակիցներին։ Վերջում ամեն բան ավարտվում էր խնջույքներով։
Մի հետաքրքիր առանձնահատկություն ևս։ Բարեկենդանի ընթացքում անցկացվող խաղերին ու ներկայացումներին մարդիկ մասնակցում էին կերպարանափոխված կամ դիմակներով։ Հատկապես երեխաները երեկոյան հավաքվում էին, հագնում հնարավորինս ծիծաղաշարժ հագուստներ, դեմքերին դնում էին ծիծաղելի դիմակներ կամ ներկում ածուխով։ Կերպարանափոխության արդյունքում ստեղծվում էին նաև վախեցնող կերպարներ։ Մարդիկ ներկում էինք դեմքերը կամ էլ հագուստի միջոցով սարսափազդու կերպարանք էին ստանում։ Ըստ ավանդույթի այդ կերպ քշում էին չար ուժերին։ Մի կարևոր հանգամանք էլ. Բարեկենդանի ներկայացումները բավականին բաց ու ազատ էին իրենց ձևաչափով, փակ թեմաներ ու հատկապես անձեռնմխելի մարդիկ չկային։ Թիրախում էին բոլորը՝ թագավորներից մինչև հոգևորականներ։
ԾԱՂԿԱԶԱՐԴ
Ծաղկազարդը Մեծ պահքի 6-րդ կիրակին է։ Արարողության հիմքում ծաղկող ծառի՝ ուռենու և նորածիլ կանաչի օրհնությունն է, իսկ տոնի խորհուրդը Հիսուս Քրիստոսի մուտքն է Երուսաղեմ, որտեղ նրան դիմավորեցին՝ ճանապարհին արմավենու և ձիթենու կանաչ ճյուղեր փռելով։ Այս տոնի ընթացքում էլ բացվում է եկեղեցու խորանը և մարդիկ օրհնված ուռենու կամ ձիթենու ճյուղերը տուն են տանում։ Կար մի ժամանակ, երբ մարդիկ ճյուղն ամբողջ տարի պահում էին տանը կամ անբարում, որպեսզի տարին առողջ և բարեգութ լիներ։
Հնագույն ժամանակներում տոնի ժամանակ խորհրդանշական ծառը զարդարում էին գույնզգույն կտորներով, որոշ դեպքերում անգամ հավկիթներով։ Իսկ արդեն մեր օրերում հայ եկեղեցին Ծաղկազարդի տոնը հռչակել է մանուկների օրհնության օր։ Այդ օրը եկեղեցիներում կատարվում է մանուկների օրհնության կարգ։
ԶԱՏԻԿ
Եվ ահա զատիկը՝ հայ եկեղեցու «ամենամեծ ժողովրդականություն վայելող» տաղավար տոնը։ Մեծ պահքի 7-րդ շաբաթն Ավագ շաբաթն է, որի յուրաքանչյուր օրն իր խորհուրդն ունի։ Իսկ շաբաթ երեկոյան եկեղեցիներում կատարվում է ճրագալույցը. Պատարագի ժամանակ ավետվում է Քրիստոսի հարությունը։ Զատիկ բառն առաջացել է զատվել, ազատվել բառից։ Աղբյուրների մի մասը նշում է, որ խոսքը չարչարանքից ազատվելու մասին է, մյուսը՝ մեղքերից ազատվելու մասին է հիշատակում։ Իսկ ահա Զատկի կարմիր ձուն խորհրդանշում է տիեզերքի փրկության համար Քրիստոսի արյան հեղումը։
Առավել հետաքրքիր է, թե որքան խորհրդանշական էր Զատկի գիշերը երեխա ծնվելու հանգամանքը։ Սա մեծ երջանկություն ու բախտավորություն էր համարվում, մարդիկ կարծում էին, որ այդ գիշերը ծնված երեխան գուշակելու շնորհքով է օժտված։ Ընտանիքի հայրը միանգամից մատաղ էր անում, իսկ հյուրերն ու շնորհավորանքներն իրար հերթ չէին տալիս։
ՀԱՄԲԱՐՁՈՒՄ
Համբարձումը Հարությունից հետո 40-րդ օրը Քրիստոսի երկինք համաբարձվելու հիշատակության օրն է։ Այն կոչվում է նաև Վիճակի կամ Կաթնապուրի օր, Ծաղկամոր կիրակի։ Զատիկով պայմանավորված Համբարձման տոնը ևս շարժական տոն է։ Այն համընկնում է գարնանային աշխատանքների ավարտի հետ, երբ աշխատավոր մարդն ավարտում է իր ծանր աշխատանքն ու հայացքը վերև պարզած Աստծուց ու բնությունից հատուցում է ակնկալում։
Համբարձման տոնի ժողովրդական ավանդույթները նախաքրիստոնեական են: Կար հավատալիք, որ համբարձման գիշերը երկրնքի դռները բացվում են և բոլոր նպատակներն իրականանում են։ Տոնի մեկ այլ կարևոր խորհուրդ էլ այն էր, որ այդ օրն արգելվում էր արյուն հեղել կամ կենդանու զոհ մատուցել։ Սա ևս բնությանը «սիրաշահելու» տարբերակ էր։
ՎԱՐԴԱՎԱՌ
Վարդավառը թերևս այն տոնն է, որը ժամանակի ընթացքում միայն նոր երանգներ ձեռք բերեց ու կարծես «քայլեց» ժամանակին համընթաց։ Առանց անգամ դրա խորհուրդն ու արմատներն իմանալու մարդիկ սիրում են ջուր ցողելու այս տոնը։ Վարդավառը հայ եկեղեցու տաղավար տոներից մեկն է ու նշվում է Զատիկից 14 շաբաթ անց։ Ըստ քրիստոնեական ավանդույթի՝ Վարդավառը համընկնում է Հիսուս Քրիստոսի Պայծառակերպության տոնին։ Իսկ իրականում ժողովրդական այս տոնը շատ ավելի հին ծագում ունի և կապվում է ջրի պաշտամունքի հետ։ Հնում մարդիկ զարդարվում էին վարդերով, սպիտակ աղավնիներ էին բաց թողնում երկինք և ջուր ցողում։
Ի դեպ, ըստ աղբյուրների` հեթանոսական շրջանում Վարդավառը նվիրված է եղել Աստղիկ աստվածուհուն։ Ըստ ավանդազրույցի Աստղիկ աստվածուհին ծնվել է ծովի փրփուրներից։ Որտեղ քայլում էր Աստղիկը՝ այնտեղ ոտքից կաթացող արյան հետքի տեղում վարդ էր բուսնում։ Նա երկնքից վարդեր էր շաղ տալիս և աղջիկներին աստվածային գեղեցկությամբ էր օժտում։ Վարդավառի տոնի ընթացքում մարդիկ փառաբանում էին Աստղիկ աստվածուհուն և միմյան վարդ էին նվիրում։
Անշուշտ, այս տոներից և դրանց շուրջ ստեղծված ծիսակարգերից ու ավանդույթներից շատերը մոռացվել են, որոշները՝ փոխակերպվել, բայց մարդկանց համախմբելու գլխավոր առաքելությունը նույնն է։ Այս սովորույթներն ու տոները հաջորդ սերունդներին փոխանցել՝ կնշանակի ապահովել մշակույթի, կրոնի և ավանդույթների միջոցով սերունդների երկխոսությունը։