Երազային, անտրամաբանական, իռացիոնալ. «Լինչյան» կինոյի վառ օրինակները
Հունվարի 15-ին համաշխարհային կինոն մեծ կորուստ կրեց. վախճանվեց լեգենդար ռեժիսոր Դեյվիդ Լինչը։ Մեր կինոդիտողին Լինչն ավելի շատ հայտնի է իր հռչակավոր «Թվին Փիքս» (Twin Peaks) սերիալով, սակայն ռեժիսորի արվեստը շատ ավելի լայն է ու ընդգրկուն։ Լինչյան կինոն նման է երազատեսության. այն կարող է իռացիոնալ ու անտրամաբանական թվալ, սակայն ազդում է հանդիսատեսի վրա գրեթե անգիտակցական մակարդակում` երբեք այլևս չջնջվելով գիտակցությունից։
PAN-ը հիշում է «լինչյան» երազային կինոյին նման այլ ֆիլմեր ու սերիալներ։
Ավելի շատ զգալ, քան մտորել։ Երազային կինոփորձառության վառ օրինակ է Անդրեյ Տարկովսկու լեգենդար «Ստալկերը» (Сталкер, 1979): Նկարված Ստրուգացկի եղբայրների «Պիկնիկ ճամփեզրին» պատմվածքի հիման վրա ու նրանց իսկ սցենարով` «Ստալկերը» հանդիսատեսին տեղափոխում է պոստապոկալիպտիկ աշխարհ, որտեղ երեք գլխավոր հերոսները՝ գրողը, գիտնականն ու նրանց ուղեկցողը (Ստալկերը), ուղևորվում են այսպես կոչված «Գոտի». առեղծվածային մի տարածք, որտեղ բնության ու իրականության օրենքները խախտվում են: «Գոտու» կենտրոնում է գտնվում «Սենյակը», որը, ըստ լեգենդի, իրականացնում է մարդու ամենանվիրական ցանկությունները:
Ֆիլմի դանդաղ տեմպը, երկար պլաններն ու բնության տարրերի` ջրի, փտման, բուսածածկ տարածքների ակտիվ օգտագործումը հանդիսատեսին խորասուզում են հիպնոտիկ փորձի մեջ: Գրեթե անգիտակցական մակարդակում ֆիլմն այդուհանդերձ անդրադառնում է հավատքի, հույսի և մարդկային ցանկությունների թեմաներին՝ ավարտից հետո թողնելով հանդիսատեսին բազմաթիվ հարցերի հետ միայնակ:
Իսկական պսիխոդելիկ ավանգարդիստական «ոդիսական» է արգենտինացի ռեժիսոր Ալեխանդրո Խոդորովսկու «Սրբազան լեռը» (La montaña sagrada, 1973), որը պատմում է պայծառացման ու անմահության փնտրտուքներում անհայտ քաղաքի, ապա` Սրբազան լեռան մատույցներում հայտնված մարդու մասին։ Քրիստոսը (գլխավոր հերոսի անունն է) իր ուղեկիցների` առեղծվածային ալքիմիկոսների հետ միասին բախվում է աբսուրդի ու խելահեղության սահմաններն անցնող իրավիճակների. 20-րդ դարի բոլոր արատները` տոտոլիտարիզմից մինչև վայրի կապիտալիզմ, մարմնավորած են հաճախ գռեհիկ ու վանող արարողությունների մեջ։
Խոդորովսկու ֆիլմը չունի հստակ սյուժետային գիծ, այն ավելի շատ թողնում է զգայական ազդեցություն գրեթե անգիտակցական մակարդակում։ Յուրաքանչյուր տեսարան հարուստ է ալեգորիկ, անբնական, խեղված պատկերներով, ինչը հանդիսատեսի մոտ երազի կամ տեսիլքի զգացում է առաջացնում։
Եվս մեկ երազային, անգիտակցական ուղևորություն է Սթենլի Կուբրիկի «Լայն փակված աչքերով» (Eyes Wide Shut, 1999) ֆիլմը։ Այս անգամ ուղևորությունը ավելի շատ էրոտիկ բնույթ է կրում։ Հանճարեղ ռեժիսորի վերջին ֆիլմն ուսումնասիրում է ցանկության, հավատարմության ու գաղտնիության սահմանները, ինչպես նաև դրանց բախման արդյունքները։ Հաջողակ նյույորքյան բժիշկ Բիլլ Հարֆորդի (Թոմ Քրուզ) ու իր կնոջ` Էլիսի (Նիկոլ Քիդման) հանգչող սիրո պատմությունը վերածվում է ավելի ու ավելի սյուրռեալիստիկ իրավիճակի, որում հանդիսատեսը շատ արագ խճճվում է` մի կողմ դնելով սյուժետային ասելիքներն ու կենտրոնանալով զգացումների վրա։
Ֆիլմի գունային գամման, երաժշտությունն ու ստվերների ակտիվ օգտագործումը ստեղծում են երազային անհանգստություն՝ տպավորություն առաջացնելով, կարծես իրադարձություններն ու կերպարները գտնվում են իրականության ու ֆանտազիայի սահմանին:
Ինքնության ու իրականության խախտման մասին հոգեբանական երազապատկեր է նաև Ինգմար Բերգմանի «Պերսոնա» (Persona, 1966) էքզիստենցիալ դրաման։ Այս մինիմալիստական, սակայն խիստ ազդեցիկ ֆիլմի կենտրոնում դերասանուհի Էլիզաբետ Ֆոգլերն է (Լիվ Ուլման), ով հանկարծակի դադարել է խոսել, և նրա խնամակալուհի Ալման (Բիբի Անդերսոն), ով հոգ է տանում դերասանուհու մասին:
Սիրեք կինոն՝ Evoca-ի հետ
Երբ կանայք մեկուսանում են ծովափնյա տնակում, սկսվում է նրանց ինքնությունների անհանգստացնող միախառնումը: Ֆիլմը լի է իզոլացված, գրեթե հալյուցինացիոն պատկերներով՝ երեխայի ձեռք, որ ձգվում է դեպի էկրան, միաձուլվող դեմքեր ու լռություն, որն ավելի ճնշող է, քան ցանկացած ճիչ: Բերգմանը կենտրոնանում է հոգեբանական խորության ասպեկտների վրա` ձևավորելով կինոփորձառություն, որն ավելի շատ ընկալվում է անգիտակցական մակարդակում ու հավերժ մնում մարդու հետ։ Ու եթե հարցնեն` ինչու է այդպես, դժվար թե տրամաբանական պատասխան հնչի, որովհետև «Պերսոնան» նստում է մեր գոյի այն խորքերում, որտեղ տրամաբանության լույսը չի թափանցում։
Իրականության ու անիրականի, գիտակցության ու անգիտակցականի սահմանին է ստեղծագործում նաև հռչակավոր դանիացի Լարս ֆոն Թրիերը, ում «Հակաքրիստոսը» (Antichrist, 2009) բնության նկատմամբ մեր հնագույն վախերի աղմկահարույց և պրովոկատիվ ուսումնասիրություն է:
Ֆիլմը պատմում է սգացող ամուսինների (Վիլլեմ Դեֆո և Շառլոտ Գենսբուր) մասին, ովքեր իրենց վիշտը հաղթահարելու համար մեկնում են անտառային տնակ: Անտառն այստեղ ինքնին վերածվում է սյուրռեալ, երազային տարածության` համադրելով սարսափն և գեղեցկությունը, պատկերելով բնությունը որպես չարիքի մարմնացում: Ֆոն Թրիերի վառ գեղարվեստական կոմպոզիցիաները ստեղծում են անմոռանալի, դողէրոցքային մթնոլորտ, իսկ սարսափով թաթախված դրվագները միաժամանակ ռեալիստիկ են ու սիմվոլիկ՝ վերածելով ֆիլմը զգացմունքային անդունդի:
Իրականության խեղաթյուրման հռչակավոր վարպետ Յորգոս Լանտիմոսը, Հունաստանում դառնալով հունական կինոյի այսպես կոչված տարօրինակ ալիքի հիմնադիրը, շատ արագ այդ կինոուղղությունը տեղափոխեց միջազգային ասպարեզ։ Նրա «Լոբստերը» (The Lobster, 2015) ծայրահեղ չար, կարելի է ասել` չարաճճի ծաղր է բոլոր այն հասարակական ու սոցիալական կանոնների, որոնք թվում են մեզ սովորական ու նորմալ։
Լանտիմոսի ստեղծած սյուռեալիստական աշխարհը աբսուրդի գրեթե սայրին է, իրականության խեղաթյուրումը` վերջնական, բայց այդ ամենի հետ մեկտեղ ռեժիսորին հաջողվում է համոզել մեզ, որ նորմալը հենց դա է` ուղեղի քիմիայի մակարդակով փոխելով իրականության` հանդիսատեսի ընկալումը։ «Լոբստերը» բոլորովին Լանտիմոսի լավագույն ֆիլմերից չի, բայց սա խիստ ազդեցիկ, կատարյալ ռեժիսուրայով նկարված ու Լանտիմոսի սիրելի դերասանական մաներայով խաղացված կտավ է` հունական տարօրինակ ալիքի լավագույն ներկայացուցիչներից մեկը համաշխարհային կինոյում։
Երազայնության գագաթնակետն է Գասպար Նոեի «Մտի՛ր դատարկության մեջ» (Enter the Void, 2009) հոգեբանական դրաման, որի սկզբում ռեժիսորն ուսումնասիրում է գիտակցության փոփոխված վիճակները` պայմանավորված թմրանյութերի ու հալյուցինոգենների կիրառությամբ։ Հետո Նոեն էլ ավելի առաջ է գնում` փորձելով պատկերել կյանքի ու մահվան միջև տերմինալ վիճակի գիտակցական փորձը։
Ֆիլմը նկարված է առաջին հայացքից, այսինքն` հանդիսատեսը, կարծես, գտնվում է գլխավոր հերոսի` Օսկարի (Նաթանիել Բրաուն) գլխում, տեսնում ու զգում է այն ամենն, ինչ տեսնում ու զգում է Օսկարը։ Որոշ մարդիկ, ովքեր վերապրել են տերմինալ վիճակները, նկարագրում են դրանք, որպես ճախրում սեփական մարմնի վրայով` ամեն ինչ վերևից տեսնելով. կրոնական ասպեկտում այն նկարագրված է «Մեռյալների տիբեթական գրքում», գիտական առումով, կարծիք կա, որ խոսքը մեռնող ուղեղի կառուցած վիզուալ մոդելի մասին է։ Նոեի ֆիլմում ճախրումը տեղի է ունենում ոչ միայն տարածության, այլև ժամանակի մեջ, սյուռեալիստիկ պատկերներն ու մտքերն ուղեկցվում են իրականի ու անիրականի սահմանները ջնջելով, աշխարհի` առաջնային ու մտքի` երկրորդական լինելը տեղերով փոխվելով։
Սերիալային աշխարհում նույնպես «Թվին Փիքսի» ժառանգորդները շատ են։ 2018-ին Netflix-ի ցուցադրած «Մանիակ» (Maniac) մինի սերիալը, նկարված Քերի Ֆուկունագայի կողմից, խորը հոգեբանական ուսումնասիրություն է տրավմաների ու դրանց հաղթահարման փորձերի մասին։
Էննին (Էմմա Սթոուն) և Օուենը (Ջոնա Հիլ) մասնակցում են փորձարարական դեղորայքի թեստավորմանը, որը խոստանում է բուժել նրանց հոգեբանական վերքերը: Դեղամիջոցի յուրաքանչյուր նոր ընդունում ուղեկցում է դեպի ավելի ու ավելի սյուրռեալ, երազային սցենարներ, որոնք արտացոլում են գլխավոր հերոսների ներքին պայքարը՝ տատանվելով բարձր ֆենթեզիից մինչև ռետրո նուար: Սերիալը ուսումնասիրում է տրավմաների, ինքնության և կախվածության թեմաները՝ յուրաքանչյուր դրվագում փոփոխելով տոնը և վիզուալ ոճը:
Նույնը կարելի է ասել նաև Նոա Հոուլիի «Լեգիոն» (Legion, 2017–2019) սերիալի մասին, որը գլխիվայր շրջում է սուպերհերոսական պատմությունն ու վերածում այն իսկական աբսուրդի թատրոնի։ Սերիալը պատմում է Դեյիդ Հալերի (Դեն Սթիվենս) մասին. շիզոֆրենիա ախտորոշմամբ երիտասարդի, ով հայտնաբերում է, որ իր տեսիլքներն ու ձայները, որ լսում է, հզոր ուժերի արդյունք են:
«Լեգիոնը» բացառիկ է իր վառ սյուրռեալիստական պատկերներով, ոչ գծային պատմությամբ և երաժշտական անսովոր ընտրություններով: Դրվագները հաճախ ընկալվում են որպես երազներ կամ մղձավանջներ, տրամաբանությանը հակասող աբստրակտ սցենարներով: Սերիալում գիտակցական խոտանների ու ինքնության ուսումնասիրությունը խորը լինչյան է՝ միախառնելով գեղեցկությունն ու քաոսը:
Երազադիտման է նման նաև բոլոր ժամանակների լավագույն սերիալներից մեկը` «Մնացորդները» (The Leftovers): Սերիալի սկզբում աշխարհի բնակչության 2%-ն անհետանում է։ Հետագա պատմությունը կենտրոնացած է մնացածների, կյանքի ու կորուստի հետ հաշտվելու նրանց փորձերի, հարազատների անհետացման պատճառների փնտրտուքների հետ։ Իսկ սերիալի վերջում, The Book of Nora էպիզոդում, սերիալի գլխավոր հերոսուհին` Նորան (Քերրի Կուն), պատմում է, թե ինչ է տեղի ունեցել անհետացած մարդկանց հետ։
Ու այստեղ արդեն կինոդիտողն ինքը պիտի ընտրի. արդյո՞ք Նորայի պատմությունն այն մասին, որ իրենց անհետացած սիրելիները ոչ թե անհետացել են, այլ երջանիկ ապրում են ալտերնատիվ աշխարհում, ճշմարտություն է, թե՞ դա ցանկալին ճշմարտության տեղ անցկացնելու ու պատրանքներով ինքն իրեն համոզելու միջոց է, ինչպես սովորաբար վարվում են մարդիկ` հարազատին կորցնելու դեպքում։ Իսկ իրական պատճառը այդպես էլ անհայտ կմնա, հնարավոր է անգամ, որ ոչ մի պատճառ էլ չլինի։ Իռացիոնալ, ինչպես երազը։