Մեզ մոտ կրկին կինոտոն է. 22-րդ «Ոսկե ծիրանը» կարող է զարմացնել, հիացնել ու… վախեցնել
Հուլիսի 13-ին Երևանում բացվեց «Ոսկե ծիրան» 22-րդ միջազգային կինոփառատոնը. մեկ շաբաթով մայրաքաղաքում իսկական կինեմատոգրաֆիկ տոնակատարություն է: Այս տարվա ծրագիրն ինքնին բավարար հարուստ է` սինեֆիլական ճաշակի բոլոր դրսևորումները բավարարելու համար։ Բայց, ենթադրենք, դուք արձակուրդում չեք ու կարող եք միայն հինգ ֆիլմ դիտել ամբողջ այդ բազմազանությունից։
PAN-ը փորձել է ուղեցույց լինել այս հարցում։
Միջազգային կինոփառատոնի գլխավոր առավելությունն այն է, որ կարող ես մեծ էկրաններին անպատիժ նայել աղմկահարույց ֆիլմեր։ Իսկ այս տարի, թերևս, չի եղել ավելի աղմկոտ կինո, քան ֆրանսիական ծագումով իսպանացի ռեժիսոր Օլիվեր Լաշե Կորոյի «Սիրատը» (Sirāt). ֆրանսիացու արյան ու իսպանական կինեմատոգրաֆիկ միջավայրի ջերմամիջուկային խառնուրդն իրենցն արել են։
«Սիրատը» կարելի է բնորոշել որպես կինեմատոգրաֆիկ ծես։ Կարծես մեկը նկարել է հոգու ուղևորությունը ներքին ապոկալիպսիսով` հոգ չտանելով ոչ ժանրերի, ոչ կանոնների մասին։ Ֆիլմի տարօրինակությունը ոչ թե դիրքորոշում է, այլ ազնվության դրսևորում։ Սա այն ֆիլմերից է, որոնք, կարծես, ոչ թե նկարահանված են, այլ դաջված գիտակցության մեջ. պատկերները բաբախում են, ձայները` կտրում, տարածությունը տագնապալի ղողանջում է։ Այս ֆիլմում տեսանելի է «Խելառ Մաքսի» (Mad Max), «Կորսյալ խճուղու» (Lost Highway, 1997) ու «Զաբրիսկի փոյնթի» (Zabriskie Point, 1970) ԴՆԹ-ն, սակայն այդ տեսանելիությունը պատրանք է. «Սիրատն» ապրում է իր օրենքներով, խոսում իր լեզվով, որում ավազը, մետաղն ու լռությունը վերածված են փիլիսոփայական կատեգորիաների։
Վիզուալ առումով ֆիլմը ցնցում է. Մաուրո Էրսեի օպերատորական աշխատանքը քանդակում է կադրեր, որոնցից անհնար է կտրվել, կարծես տեսախցիկը ոչ թե լույսն է որսում, այլ աշխարհի ամբողջ վիճակն այդ պահին։ Լայա Կասանովայի մշակած ձայնը վերածվում է առանձին չափման, որում կարելի է խորտակվել, իսկ Քանգդինգ Ռեյի երաժշտությունը դողդղում է, ինչպես մերկացած նյարդ. ոչ թե սաունդթրեք, այլ նարրատիվի օրգանական, անքակտելի մաս։ Ինչ-որ իմաստով «Սիրատն» ավելի շատ փորձառություն է, քան սյուժե. դու ոչ այնքան դիտում ես ֆիլմը, որքան անցնում ես այդ ֆիլմով` ինչպես փորձության ու հայտնության միջով։
«Սիրատի» ցուցադրությունից հետո Առնո Բաբաջանյան համերգասրահում ֆիլմի կոմպոզիտոր Քանգդինգ Ռեյը նվագելու է մռայլ տեխնոյի լայվ սեթ հենց ֆիլմից:
Ֆինալին մոտ ֆիլմը կարծես հալչում է, տարրալուծվում, ընդհատվում, բայց այդ թերասությունը առաջացնում է ոչ թե հիասթափություն, այլ գրեթե կրոնական զգացում. կարծես շոշափել ես այն, ինչը մինչև վերջ չես հասկացել, բայց այլևս երբեք չես մոռանա։ «Սիրատում» կորելը հեշտ է, բայց ավելի հեշտ է տեսնել այստեղ ինքդ քեզ, քո շփոթվածությունը, հույսերն ու վախերը։ Սա տարօրինակ ֆիլմ է` բառի լավագույն իմաստով։ Այն ֆիլմերից, որոնք դիտելուց հետո ուզում ես լռել։ Ու «Ոսկե ծիրանին» հնարավորություն կլինի առնչվել կինեմատոգրաֆիկ այս հրաշքի հետ։
Այս տարվա կինոփառատոնին առանձնահատուկ ուշադրություն է դարձվելու իրանական կինոյին։ 2025-ի Կաննի կինոփառատոնի գլխավոր մրցանակի դափնեկիր Ջաֆար Փանահիի «Մի պարզ պատահարը» (It Was Just an Accident) ոչ միայն բացել է «Ոսկե ծիրանը», այլև կցուցադրվի ևս մեկ անգամ կինոփառատոնի ընթացքում։ Այս ֆիլմը, առաջին հայացքից առօրէական, գրեթե կենցաղային փաթեթավորման տակ թաքցնում է այն աներևակայելի լարված դրաման, որ մարմանդ վառվում է ժամանակակից Իրանի մաշկի տակ։ Հմտորեն օգտագործելով վիրաբուժական դանակը՝ Փանահին կտրում ու բացում է սոցիումը, ընտանեկան կապերը` չտրվելով ուղղամիտ լինելու գայթակղությանը։ «Մի պարզ պատահարը» ոչ քաղաքական մանիֆեստ է, ոչ էլ կինոկամերտոն. ինչպես գերզգայուն մի արարած, նա նրբորեն որսում է այն թեմաների տատանումները, որոնց մասին Իրանում ընդունված է լռել, ու վերածում դրանք ճնշելու աստիճան ճշգրիտ առակի։
Փանահին յուրաքանչյուր դրվագ ենթարկեցնում է ֆիլմի ներքին լարվածությանը, բայց փորձառու ռեժիսորը զուսպ է, առանց հիստերիայի։ Ու հենց այս զուսպ վարքագծում է թաքնված ամբողջ սարսափը, կարծես էկրանին կատարվողն ուր որ է դուրս է պրծնելու։ Ինչպես նշում են կինոքննադատները, հենց այսպիսին պիտի լինի իրականությունից ծնված կինոն, որի համար ճշմարտությունը չափազանց թանկ արժի։
«Ոսկե ծիրանն» այս տարի հարգանքի տուրք է մատուցելու նաև իրանական կինոյի դասական Ամիր Նադերիին` կազմակերպելով վերջինիս մի շարք ֆիլմերի ռետրոսպեկտիվ ցուցադրությունը։ Դրանցից գլխավորը, իհարկե, 1984-ի «Վազորդն» է (The Runner). ֆիլմ, որից սկսվեց իրանական կինոյի վազքը հետհեղափոխական դարաշրջանում։
Ռեժիսորը ոգեշնչվել է սեփական մանկությամբ` դարձնելով իր ֆիլմը յուրահատուկ դեկլարացիա. երեխայի հայացքը ոչ թե որպես գեղարվեստական հնարք, այլ որպես օպտիկա, որի միջով կարելի է տեսնել թե սոցիալական անհավասարությունը, թե վիշտը, ու թե հույսը։ Աղքատ արվարձանների փոշուց, խաղից ու գոյատևումից ծնվում է իրանական կինոյի նոր ռեալիզմի զիլ ձայնը, որում մանրուքները հյուսում են դրաման, իսկ լռությունը ինքնին քաղաքական հայտարարություն է։
Ամիր Նադերին հետհեղափոխական իրանական կինոյի ամենաառանցքային ներկայացուցիչներից մեկն է: «Վազորդը» ցուցադրվելու է 4K ռեստավրացված: «Ոսկե ծիրանին» ներկա կլինի ոչ միայն Նադերին, այլև ֆիլմի գլխավոր հերոսին՝ Ամիրոյին մարմնավորած դերասան Մաջիդ Նիրումանդը:
Նադերին շշմեցուցիչ ճշգրտությամբ է աշխատում տարածության, լույսի, դեմքերի հետ։ Կադրում աղքատության իմիտացիա չի։ Կադրում հենց աղքատություն է, կյանքն այդ պայմաններում, ոչ թե խղճահարություն, այլ մասնակցություն։ Երեխան այն մեդիումն է, որի միջոցով մերկացվում է մեծահասակների աշխարհի ամբողջ ցինիզմը, ունայնությունն ու անտեսանելի դաժանությունը։ Դրա հետ մեկտեղ Նադերին զբաղված չէ արհեստական խրատասացությամբ ու դրամատուրգիական սուր անկյունների կառուցմամբ։ Ամեն ինչ հոսում է բնական, ինչպես կյանքը. անհարթ, ընդհատումներով, երջանկության բռնկումներով ու ցավի ծուղակներով։
Ժամանակի հետ «Վազորդը» վերածվել է ֆունդամենտի։ Այն դուռ բացեց ռեժիսորների համար, ում ֆիլմերը ամբողջ աշխարհը կճանաչի որպես իրանական կինո. լուռ, մարդկային ու խորը։
Իսկ եթե էլ ավելի տարօրինակ ու անսովոր բան եք ուզո՞ւմ։ Դե ինչ, բարի գալուստ չինացի ռեժիսոր Բի Գանի աշխարհը։ Նա ընդամենը 36 տարեկան է, բայց արդեն հասցրել է ցնցել, որպես ինքնատիպ ու հետաքրքիր ստեղծագործող։ «Ոսկե ծիրանին» կցուցադրվի նրա աղմկահարույց «Հարությունը» (Resurrection). այս ֆիլմում պատմությունը հոսում է երազի նման, ոչ թե ուղիղ, այլ հայելիների, կրկնությունների ու այլ չափման մեջ անսպասելի անկումների միջոցով: Բի Գանը կրկին ապացուցում է, որ մնում է վիզուալ առումով ամենահանդուգն ժամանակակից ռեժիսորներից մեկը՝ ոչ թե կինո նկարելով, այլ կառուցելով լույսից, գույներից ու ժամանակից հյուսված լաբիրինթոսներ: Սա ճամփորդություն է, որի քարտեզը ձեզ չեն տվել, իսկ կողմնացույցը միտումնավոր շարքից դուրս եկած է. ու հենց այստեղ է կորում ու վերագտնվում հիպնոտիկ աշխարհում թաղված հանդիսատեսը։ Աշխարհ, որում տեսախցիկի յուրաքանչյուր շրջադարձ մտքի շրջադարձ է:
Ֆիլմը շնչում է ցիտատներով: Սա շշի մեջ փակված ու մտքի օվկիանոսին հանձնված նամակ է, որն ուղարկել են աշխարհի բոլոր կինեմատոգրաֆիստները միաժամանակ՝ Դրեյերից մինչև Կարաքս, Տարկովսկուց մինչև Վոնգ: «Հարությունը» հիացնում է նրանով, թե որքան ազատ է Բի Գանը խաղում ձևերի, ոճերի, ժանրերի հետ: Առավել ցնցող է ֆինալի երկար պլանը. ոչ այնքան տեխնիկական ձեռքբերում, որքան մեդիտատիվ փորձառություն, որը շնչակտուր է անում իր պլաստիկայով ու ներքին ռիթմով: Երբ կադրը փոխում է գունային գամման ուղղակի հերոսի ինտոնացիայի փոփոխության պատճառով, հասկանում ես, որ այստեղ գործում են ոչ թե տրամաբանության, այլ պոեզիայի օրենքները:
«Ոսկե ծիրանին» 4K ռեստավրացված ցուցադրվելու են նաև Դեյվիդ Լինչի «Մալհոլանդ դրայվ» (Mulholland Drive, 2001) ու Ատոմ Էգոյանի «Լուսավոր գալիք» (The Sweet Hereafter, 1997) ֆիլմերը:
Իհարկե, ոչ բոլորը պատրաստ կլինեն հետևել այս կինոյին իր սորուն տարածության մեջ: Ոմանք նրա այլաբանականությունը կհամարեն դատարկություն, իսկ փխրուն ստրուկտուրան՝ սյուժեի բացակայություն: Բայց «Հարությունը» չի էլ խնդրում իրեն հասկանալ, այլ միայն ընկալել, զգալ: Սա կինոռեբուս է, որի գլխավոր առանձնահատկությունը զգալն է. իմաստն այստեղ ոչ թե սյուժեում է, այլ զգացածում: Ու եթե «հարություն» բառն այս դեպքում իրոք կիրառելի է, ապա այն իմաստով, որ այս ֆիլմից հետո մենք կրկին սկսում ենք հավատալ` կինոն կարող է նաև մոգություն լինել:
Իսկ եթե սուր զգացողություններ եք ուզում, եթե ուզում եք, որ կինոն ձեր զգացմունքների նկատմամբ անողոք լինի, ապա իսրայելցի ռեժիսոր Նադավ Լապիդի «Այո՛» (Yes!) կտավը կբավարարի նաև այդ պահանջները: Այն հնարավոր չէ ոչ վերապատմել, ոչ մոռանալ: Ոչ թե ցավի ճիչ, այլ մոլեգնող, տանջահար պար ինքնության ավերակների վրա: Սա ֆիլմ է՝ նկարված նյարդային խանգարման եզրին, որի յուրաքանչյուր դրվագ կամ զզվանք, կամ հիացմունք է առաջացնում, իսկ ավելի հաճախ՝ երկուսը միասին: Լապիդն առանց ցավազրկման աշխատող վիրաբույժ է, ով կտրում, բացում է սեփական «իսրայելական ԵՍ»-ը՝ ոչ թե մաքրագործելու, այլ քողազրկելու համար. մաշկի տակ ոչ թե խիղճն է, այլ դատարկություն, ու նա այն ցույց է տալիս առանց թաքցնելու: Չփորձելով որևիցե մեկին համոզել՝ ռեժիսորը խոսում է նրանց հետ, ովքեր արդեն հասկացել է: Կամ նրանց հետ, ովքեր դեռ չեն հանձնվել:
«Այո՛»-ում կա ամեն ինչ. անսանձ երգիծանք, մարմնական էքստրիմ, էսթետիկա, որը միաժամանակ հիշեցնում է Պազոլինիին, Սորենտինոյին ու… Ջիմ Քերրիին: Սա խիստ անձնական, շիզոֆրենիայի աստիճան անկեղծ մետաֆոր է այն մասին, թե ինչ հեշտությամբ է մարդկային «այո»-ն վերածվում քաղաքական հանցակցության: Հատկապես, երբ դու ուղղակի ուզում էիր ապրել, մեծացնել որդուդ ու ոչ ոքի չխանգարել:
Լապիդը չի սփոփում, ելքը ցույց չի տալիս, բայց ազնվորեն ասում է, թե ինչպես ստեղծագործողը կարող է դիմադրողից հայտնվել ենթարկվողի վիճակում՝ չնկատելով, թե կոնկրետ երբ, որտեղ ու ում է չափից շատ պատասխանել «այո»: «Այո՛»-ն «փրկող» ֆիլմերից չի: Այն ուղղակի շշնջում է. «Եթե դու չասես՝ «ոչ», ապա ո՞վ է ասելու քո փոխարեն»:
Այնպես որ, եթե սիրում եք կինո ու ունեք ժամանակ, ապա այս շաբաթը ձեզ համար իսկական նվեր է: