Ադամանդապատ գանգը, թիթեռների սպանդն ու Դեմիեն Հերսթի կռիվը. Կենդանի արվեստ, անշունչ կենդանիներ
Երբ 1991 թվականին լոնդոնյան Saatchi պատկերասրահում ցուցադրվեց հսկայական ապակյա տարայում պահված շնաձուկը, արվեստասերները հազիվ թե պատկերացնեին, որ այս աշխատանքը կդառնա ժամանակակից արվեստի խորհրդանիշներից մեկը, իսկ հեղինակին կդարձնի աշխարհի ամենահարուստ, բայց և ամենահակասական ժամանակակից արտիստներից մեկը։
«Մահվան ֆիզիկական անհնարինությունը ապրողի գիտակցությունում» վերնագրված այս աշխատանքը, որի համար Չարլզ Սաատչին վճարեց 50 հազար ֆունտ ստեռլինգ, դարձավ բրիտանական արվեստի նոր դարաշրջանի սկիզբը: Շնաձուկը, որն արժեր ընդամենը 6 հազար ֆունտ և բռնվել էր Ավստրալիայի ափերին, վերածվեց արվեստի գործի, որը 2004 թվականին վաճառվեց արդեն 12 միլիոն դոլարով:
Բայց Դեմիեն Հերսթի պատմությունն ավելի վաղ է սկսվում: Տղան դեռ վաղ տարիքից մահվան թեմայի հանդեպ անսովոր հետաքրքրություն էր ցուցաբերում: Դեռահաս հասակում էլ կանոնավոր կերպով այցելում էր դիահերձարան, իսկ 16 տարեկանում նկարվեց իր հայտնի «Մեռած գլխով» լուսանկարում, որտեղ ժպտում է՝ դեմքը հպած դիակի գլխին:
Գոլդսմիթի քոլեջում սովորելու տարիներին Հերսթը բացահայտեց իր կազմակերպչական տաղանդը: 1988 թվականին նա կազմակերպեց Freeze ցուցահանդեսը Լոնդոնի նավահանգստի լքված շենքում, որը դարձավ «Երիտասարդ բրիտանացի արվեստագետներ» (YBA) շարժման մեկնարկային կետը: Այս նախաձեռնությունը ցույց տվեց նրա բացառիկ ունակությունը՝ անբարենպաստ պայմաններն օգտագործել հօգուտ արվեստի:
Ինչպես արդեն հասկացաք, Հերսթի արվեստում կենտրոնական տեղ է զբաղեցնում մահվան թեման, որը նա ուսումնասիրում է զարմանալի բազմազանությամբ: Նրա հայտնի «Natural History» շարքում կենդանիները՝ շնաձկներ, ոչխարներ, կովեր, ներկայացված են ֆորմալինով լցված ապակյա տարաներում: Այս աշխատանքները հարցադրում են անում կյանքի և մահվան, բնության և արհեստականի, պահպանման և քայքայման սահմանների մասին:
1993 թվականին Վենետիկի բիենալեում ցուցադրված «Երկատված մայր և զավակ» գործը, որտեղ կովն ու հորթը ցուցադրված էին երկու մասի բաժանված՝ ֆորմալինով լի առանձին ակվարիումներում, Հերսթին բերեց Թերների մրցանակ: Այս աշխատանքը ցնցող էր իր անատոմիական մանրամասներով, որոնք, հեղինակի խոսքերով, «ստիպում են մտածել մեր սեփական մահկանացու տեսակի մասին»:
Հերսթի մյուս նշանավոր թեման թիթեռներն են: 2012 թվականին Լոնդոնի Tate Modern պատկերասրահում նա ներկայացրեց «Սիրահարվել և դադարել սիրել» ինստալյացիան, որտեղ օգտագործեց 9000 կենդանի թիթեռ: Այս աշխատանքը առաջացրեց PETA և RSPCA կենդանիների իրավունքների պաշտպանության կազմակերպությունների սուր քննադատությունը, քանի որ թիթեռները աստիճանաբար մահանում էին ցուցահանդեսի ընթացքում: Այլ կերպ ասած՝ «թիթեռի կյանք» ասվածը գեղարվեստական երանգավորումներից բացի լրիվ իրական իմաստ ստացավ։
Հերսթի ամենահայտնի և սկանդալային աշխատանքներից է «Ի սեր Աստծո» կամ «Ադամանդե գանգը»՝ պլատինից և ադամանդներից ստեղծված գործը։ Սա դարձավ աշխարհում ամենաթանկ արվեստի գործը, որի հեղինակը դեռևս կենդանի է: Աշխատանքը հիմնված է 35-ամյա եվրոպացու գանգի վրա, որը, ենթադրվում է, ապրել է 1720-1810 թվականների միջակայքում: Գանգի մակերեսը, բացառությամբ բնական ատամների, պատված է 8601 ադամանդով՝ 1106.18 կարատ ընդհանուր քաշով: Ճակատային մասի կենտրոնում տեղադրված է հատուկ վարդագույն ադամանդ:
Աշխատանքի ստեղծման վրա Հերսթը ծախսել է 14 միլիոն ֆունտ ստեռլինգ: Այն առաջին անգամ ցուցադրվեց 2007 թվականի հունիսին՝ Լոնդոնի White Cube պատկերասրահում: Նույն թվականին ներդրումային կոնսորցիումը, որի մեջ էին մտնում հենց Հերսթը, նրա մենեջերը, White Cube պատկերասրահի ղեկավարը և ուկրաինացի Վիկտոր Պինչուկը, գնեցին գանգը 50 միլիոն ֆունտով։
Աշխատանքի անվանման առիթով Հերսթը պատմել է, որ այն ծնվել է մոր խոսքերից, երբ կինը արցրել է. «Ի սեր Աստծո, հետո՞ ինչ ես պատրաստվում անել»:
Սա դարձավ ոչ միայն վերնագիր, այլև կարծես մարգարեական խոսք, որը կանխագուշակում էր Հերսթի հետագա սկանդալային նախագծերը:
«Հազար տարի» (1990) աշխատանքը ներկայացնում է կյանքի և մահվան շրջափուլը առավել դաժան ձևով: Ապակյա տարայում տեղադրված է կովի կտրված գլուխ, որի վրա ճանճերը ձու են դնում: Ձվերը վերածվում են թրթուրների, որոնք հետո դառնում են ճանճեր և վերջում սատկում են էլեկտրական թակարդում: Այս աշխատանքը հատկապես ցնցող էր իր անողոք ռեալիզմով և կյանքի ցիկլի դաժան ցուցադրմամբ:
Հերսթի արվեստում հատուկ տեղ է զբաղեցնում «Դեղատուն» (1992) ինստալյացիան։ Այն ներկայացնում է ապակյա պահարաններով սենյակ՝ լի դեղերով, չորս հեղուկով անոթներով, որոնք խորհրդանշում են չորս տարրերը, դասական սպիտակ սեղաններով և չբացված դեղերի տուփերով: Բժշկության թեման հաճախ է հանդիպում նկարչի աշխատանքներում, ինչը պատահական չէ. նա, ով այդքան շատ է խոսում մահվան մասին, անխուսափելիորեն մտածում է նաև բուժման մասին:
«Ես չեմ կարող հասկանալ, թե ինչու են որոշ մարդիկ լիովին հավատում բժշկությանը, բայց ոչ արվեստին»։
Այս աշխատանքներից զատ Հերսթը նաև գեղանկարչությամբ է հետաքրքրվում։ Նկարչի գեղանկարչական աշխատանքները բաժանվում են մի քանի հիմնական շարքերի: «Բծեր» շարքը, որը սկսվել է 1988 թվականից, ներկայացնում է գունավոր շրջանակների երկրաչափական աբստրակցիա, որտեղ գույները, որպես կանոն, չեն կրկնվում: Այս նկարների վերնագրերը հաճախ վերցված են տարբեր դեղերի և թունավոր նյութերի անուններից: «Պտույտ» շարքը (1992-ից) ստեղծվում է յուրահատուկ տեխնիկայով՝ ներկը կաթեցվում է պտտվող կտավի վրա: «Թիթեռներ» շարքում (1994-2008) օգտագործվում են իսկական մահացած թիթեռներ, որոնք ամրացվում են ներկված կտավին:
Հերսթի արվեստը հաճախ է հայտնվել քննադատության թիրախում: Կենդանիների պաշտպանության կազմակերպությունները դատապարտել են նրա կողմից կենդանիների օգտագործումը արվեստի ստեղծելու նպատակով: Ըստ Artnet-ի հաշվարկների, մոտ մեկ միլիոն կենդանի էակ է զոհվել Հերսթի արվեստի համար, հիմնականում միջատներ, բայց նաև 17 շնաձուկ, 13 ոչխար, մեկ արջ և նույնիսկ զեբր:
Բայց որևէ քննադատություն չի խանգարում արտիստին գլխավորել իր ժամանակի ամենահարուստ արվեստագետների ցուցակը։ 2020 թվականին The Sunday Times-ը հրապարակեց Մեծ Բրիտանիայի ամենահարուստ բնակիչների ամենամյա ցուցակը: Նկարիչներից այնտեղ ընդգրկված էին միայն երկուսը՝ Հերսթը և Անիշ Կապուրը: Հերսթը զբաղեցնում էր 409-րդ տեղը, իսկ թագուհի Եղիսաբեթ II-ը՝ 372-րդը: Աշխարհի ամենաբարձր վարձատրվող նկարիչ նրան սկսեցին համարել 2007 թվականից, երբ նրա «Գարնանային օրորոցը» վաճառվեց Կատարի էմիրին 19.2 միլիոն դոլարով:
Ինչո՞ւ է Հերսթն այդքան թանկ: Տարբերակները բազմաթիվ են: Ոմանք համարում են, որ նրա հաջողությունը պարզապես բարեհաջող հանգամանքների շղթա է: Մյուսները վերագրում են ամեն ինչ նրա կորպորատիվ հոտառությանը, մեկ այլ խումբ էլ պարզապես ընդգծում է, որ այս մարդն իսկապես տաղանդավոր արտիստ է:
Բրիտանական արվեստի «վատ տղան» թեև հայտնի է իր ռադիկալ և հաճախ սկանդալային աշխատանքներով, բայց նրա վերջին շրջանի գեղանկարչական աշխատանքները ցույց են տալիս ակնհայտ հետաքրքրություն ավանդական ժանրերի՝ հատկապես նատյուրմորտի նկատմամբ: Ամեն դեպքում, քննադատները նշում են, որ նկարչի կտավները հաճախ չեն հասնում նույն արմատական մակարդակին, ինչ նրա քանդակները:
Արտիստը սովոր է քայլել ժամանակին համընթաց կամ էլ մի քանի քայլ առաջ լինել։ 2021 թվականին Հերսթը ձեռնարկեց իր առաջին NFT նախագիծը՝ «The Currency»-ն: Այն բաղկացած էր 10,000 եզակի, ձեռքով նկարված կետավոր աշխատանքներից թղթի վրա, որոնցից յուրաքանչյուրը համապատասխանում էր մեկ NFT-ի: Նախագիծը բերեց 25 միլիոն դոլարի հասույթ: Հերսթը գնորդներին հնարավորություն տվեց ընտրել՝ պահել ֆիզիկական արվեստի գործը, թե՞ NFT-ն: Չընտրված ֆիզիկական աշխատանքները նա սկսեց այրել Instagram-ի ուղիղ եթերում՝ իր լոնդոնյան պատկերասրահում: Այրվող աշխատանքների ընդհանուր արժեքը գնահատվում է շուրջ 10 միլիոն ֆունտ:
Հերսթի ստեղծագործական ճանապարհը արտացոլում է ժամանակակից արվեստի շուկայի փոխակերպումները: Նա կարողացավ համատեղել արվեստագետի և «բիզնեսմենի» դերերը՝ հաճախ առաջացնելով բուռն քննարկումներ արվեստի արժեքի և առևտրայնացման մասին: Իրականում Հերսթի գլխավոր նպատակն է, որ հանդիսատեսը «ցնցվի» իր արվեստը տեսնելիս։ Սրա ակնհայտ ապացույցն է նաև այն, որ չնայած բազմաթիվ պլաններին, մարդու դիակից արվեստի գործ նա դեռ չի ստեղծել, թեև հայտարարել է նման մտադրության մասին և նույնիսկ փնտրել է մարդկանց, ովքեր պատրաստ կլինեին իրենց մարմինը նվիրել արվեստին: Որքան էլ Հերսթի աշխատանքները հակասական լինեն, դրանք ստիպում են վերանայել արվեստի սահմանները և դրա հետ փոխհարաբերվելու ձևերը: