Նացիստների սիրելի նկարիչը, ամենաթանկ խաբեությունն ու անտեսված հանճարը. Բացահայտելով արվեստի աշխարհի ամենամեծ բլեֆը
1945 թվականի հուլիսի 12-ի առավոտյան հոլանդական բանտում տեղի ունեցավ արվեստի պատմության ամենաաղմկահարույց բացահայտումներից մեկը: Քննիչի առջև նստած տղամարդը ձեռնաշղթաներով կապված ձեռքերը թափահարելով գոռում էր, որ ինքը կոլաբորացիոնիստ չէ և Գերմանիայի ռեյխսմարշալ Հերման Գյորինգին չի վաճառել Վերմեերի՝ ազգային գանձ համարվող «Հավատի այլաբանություն» կտավը:
«Տվեք ինձ վրձիններ ու ներկեր, և ես կնկարեմ ճիշտ նույն կտավը», - պնդում էր բանտարկյալը:
Մեղադրյալի աթոռին Հենրիկուս Անտոնիուս (Հան) վան Մեգերենն էր՝ հոլանդացի գեղանկարիչ և դիմանկարիչ, 20-րդ դարի ամենահայտնի կեղծարարներից մեկը, որն աշխարհին ապշեցրեց իր անհավատալի պատմությամբ:
Նախ՝ մի փոքր նախապատմություն։ Հան վան Մեգերենը ծնվել է 1889 թվականի հոկտեմբերի 10-ին Դեյվենտեր քաղաքում: Նա ընտանիքի երրորդ երեխան էր։ Դեռ մանուկ հասակից Հանը հիացել էր հոլանդական ոսկեդարի վարպետների կտավներով, պատանու երևակայությունը հատկապես գրավել էր մեծ վարպետների գույների խաղը: Նա ժամերով կարող էր նայել Վերմեերի, Ռեմբրանտի և Ֆրանս Հալսի աշխատանքներին՝ երազելով մի օր իր կտավներն էլ կախված տեսնել նույն թանգարաններում:
Բայց հիասթափությունների մեծ շղթան առջևում էր։ Ուսուցիչները պատանու առաջին փորձերը համարում էին «ձանձրալի և նմանակող»: Սկզբնական շրջանում, այս քննադատությունը, հիասթափեցնելու փոխարեն միայն ավելի մեծ համառություն ներշնչեց երիտասարդ նկարչին:
Հայրը, թեև չէր կիսում որդու արվեստի հանդեպ կիրքը, այնուամենայնիվ համաձայնեց ուղարկել նրան Դելֆտի տեխնիկական համալսարան՝ ճարտարապետություն սովորելու: Հետաքրքիր է, որ հենց Դելֆտն էր Յան Վերմեերի ծննդավայրը՝ այն նկարչի, ում կեղծելը հետագայում դարձավ Հան վան Մեգերենի կյանքի գործը:
Համալսարանում Մեգերենը սկսեց հետաքրքրվել կերպարվեստի դասերով և այնքան տարվեց, որ դարձավ արվեստի ու ճարտարապետության բաժնի դասախոսի օգնական: Նրա տաղանդն աննկատ չմնաց։ Վան Մեգերենը նաև հիանալի անիմալիստ էր: Նրա «Եղնիկը» կտավը մինչև այսօր վերատպվում է նկարչության դասագրքերում որպես կենդանիների պատկերման վարպետության օրինակ:
1928 թվականին նա դարձավ De Kemphaan ամսագրի հիմնադիրներից մեկը՝ հրատարակության, որը նվիրված էր ժամանակակից արվեստի քննադատությանը: Ամսագիրը գործեց ընդամենը երկու տարի։ Այդ ընթացքում Մեգերենը ոչ միայն հոդվածներ էր գրում, այլև մշակում էր շապիկները:
1913 թվականին նա որոշեց թողնել ճարտարապետական կրթությունը և ամբողջովին նվիրվել գեղանկարչությանը՝ ընդունվելով Հաագայի արվեստի դպրոց: Այս քայլը նրա համար ճակատագրական դարձավ։
Երբ Մեգերենը վերջապես սկսեց ցուցադրել իր սեփական աշխատանքները, արվեստի քննադատները շատ դաժան գտնվեցին: Նրանք նկարիչ-սկսնակի կտավներն անվանում էին «հնացած», «ածանցյալ» և «անհետաքրքիր»՝ պնդելով, որ նա ապրում է անցյալում և չի հասկանում ժամանակակից արվեստի՝ կուբիզմի, սյուրեալիզմի և մոդեռնիզմի միտումները:
Քննադատների այս կարծիքը ծանր հետք թողեց երիտասարդ նկարչի վրա: Նա համոզված էր, որ իրեն անարդարացի են քննադատում, և որ քննադատները կործանել են իր՝ դեռ չսկսված կարիերան: Հավանաբար հենց այս պահին նրա մեջ ծնվեց վրեժի և ինքնահաստատման ցանկությունը՝ ապացուցել, որ ինքը ոչ պակաս տաղանդավոր է, քան մեծ վարպետները։
Եվրոպայի գլամուր քաղաքներում հարուստ հովանավորների հետ շփումները Վան Մեգերենին «սովորեցրին» շքեղ կյանքի: Նա սիրում էր թանկարժեք գինիներ, գեղեցիկ կանանց ու լավ ժամանց: Բայց իր դիմանկարներից ստացած եկամուտը բավարար չէր այս ապրելակերպը պահպանելու համար:
1920-ականների կեսերին Հան վան Մեգերենը սկսեց փորձարկել իր ուժերը կեղծարարության մեջ: Սկզբում դա ֆինանսական անհրաժեշտություն էր, բայց շուտով վերածվեց վրեժխնդրության։ Թիրախում այն քննադատներն էին, ովքեր մերժել էին նրա տաղանդը: Տպավորություն է, որ նկարիչը մտքում ասում էր.
«Եթե նրանք կարծում են, որ ես միայն նմանակել կարող եմ, ապա ես կապացուցեմ, որ կարող եմ նմանակել այնպես, որ ոչ ոք չկարողանա տարբերել կեղծը բնօրինակից»։
Այսպիսով, Վան Մեգերենը սկսեց ուսումնասիրել հին վարպետների կյանքն ու տեխնիկան: Նա կարդաց Վերմեերի, Պիտեր դե Հոոխի, Ֆրանս Հալսի և Գերարդ Տերբորխի մասին գրված ամեն ինչ: Ուսումնասիրեց նրանց օգտագործած ներկերի բաղադրությունը, վրձինների տեսակները, կտավների հյուսվածքը:
Վեց տարի Վան Մեգերենը նվիրեց կատարյալ կեղծարարության տեխնիկայի մշակմանը: Նա գնում էր 17-րդ դարի իսկական կտավներ և պեմզայով ու ջրով հեռացնում էր նկարների մեծ մասը՝ պահպանելով միայն ճաքերի ցանցը, որը կարևոր դեր էր խաղալու կեղծիքների իսկությունն ապացուցման գործում:
Ներկերի պատրաստման համար նա օգտագործում էր նույն հումքը, ինչ հին վարպետները՝ լաջվարդ, կինովար, օխրա: Վրձինները պատրաստում էր գորշուկի մազից, ինչպես անում էր Վերմեերը: Բայց ամենակարևոր նորամուծությունը ֆենոլֆորմալդեհիդային խեժերի օգտագործումն էր, որոնք ներկին տալիս էին արագ կարծրանալու հատկություն և ստեղծում էին դարերի ընթացքում չորացած ներկի տպավորություն։
1936 թվականին Վան Մեգերենը ստեղծեց իր գլուխգործոցը՝ «Ընթրիք Էմմաուսում» կտավը, որը ներկայացրեց որպես Վերմեերի անհայտ աշխատանք: Նա հնարամտորեն ընտրել էր թեման։ Կտավը ներկայացրել էր որպես Վերմեերի վաղ, կրոնական շրջանում արված աշխատանք, որից ոչ մի կտավ չէր պահպանվել:
Կտավն անմիջապես ցուցադրվեց 83-ամյա Աբրահամ Բրեդիուսին՝ Եվրոպայի ամենահեղինակավոր արվեստաբանին, ում «Հռոմի պապ» էին անվանում իր «անսխալականության» համար: Բրեդիուսը հիացած էր։
«Սա արվեստասերի կյանքի ամենահիանալի պահն է, երբ նա հանկարծ հայտնվում է մեծ վարպետի անհայտ կտավի առջև՝ անձեռնմխելի, բնօրինակ կտավի։ Առանց որևէ միջամտության, ճիշտ այնպես, ինչպես այն դուրս է եկել նկարչի արվեստանոցից: Եվ ինչպիսի՜ կտավ։ Ես համոզված եմ, որ սա Յան Վերմեերի գլուխգործոցն է»,- գրեց նա Burlington Magazine-ում:
Այս հոդվածը սենսացիա էր: «Վերմեերի կտավը» հիացրել էր բոլորին։ Ռոտերդամի Բոյմանս վան Բյոնինգենի թանգարանը կտավը գնեց 520,000 գուլդենով (այսօրվա արժեքով մոտ 4.5 միլիոն եվրո): Վան Մեգերենը հաղթել էր:
Առաջին մեծ վաճառքից հետո Հան վան Մեգերենը տեղափոխվեց Նիս, որտեղ 12 սենյականոց առանձնատուն գնեց ու զուգահեռաբար շարունակեց կատարելագործել իր տեխնիկան և ստեղծել նոր «Վերմեերներ»:
1939 թվականին նա վերադարձավ հայրենիք և հաստատվեց Լարեն գյուղում: Պատերազմի տարիներին կեղծիքների պահանջարկը միայն աճեց՝ քիչ մարդ կար, որ կարող էր համեմատել իսկական և կեղծ Վերմեերները, իսկ ծագումնաբանությունը քիչ էր հետաքրքրում գնորդներին:
1943 թվականի դեկտեմբերին Մեգերենը երկրորդ կնոջ հետ տեղափոխվեց Ամստերդամ, որտեղ նրանք պատերազմից ավերված քաղաքում շքեղ կյանք էին վարում: Թեև Վան Մեգերենը նացիստ չէր, բայց համագործակցում էր ռեժիմի հետ՝ շահույթ ստանալու համար:
Ճակատագրական գործարքը տեղի ունեցավ 1942 թվականին: Վան Մեգերենը ստեղծել էր ևս մեկ «Վերմեերի» կտավ։ Նացիստ արվեստի դիլեր Ալոյս Միդլի միջոցով այս կտավը հասավ ռեյխսմարշալ Հերման Գյորինգին: Գյորինգը, որ հայտնի էր որպես արվեստի գործերի մոլի կոլեկցիոներ, կտավի համար վճարեց 1.6 միլիոն գուլդեն։ Ենթադրվում է, որ այդ ժամանակ դա աշխարհում արվեստի գործի համար վճարված ամենամեծ գումարն էր:
Տարիներ անց, 1945 թվականի մայիսին ամերիկացի կապիտան Հարի Անդերսոնը Ավստրիայի աղի հանքերից մեկում հայտնաբերում է Գյորինգի արվեստի նմուշների հավաքածուն: Դրանց թվում էր նաև Մեգերենի կեղծած կտավը: Ամերիկացին հետաքրքրվում է կտավի ծագմամբ ու պարզում է, որ վաճառողը եղել է Հան վան Մեգերենը: Հոլանդական իշխանություններն անմիջապես ձերբակալում են նրան՝ մեղադրելով ազգային գանձի վաճառքի և թշնամու հետ համագործակցության մեջ: Մեղադրանքը լուրջ էր՝ կոլաբորացիոնիզմի համար սպառնում էր մահապատիժ: Վան Մեգերենը հասկացավ, որ միակ ելքը ճշմարտությունն ասելն է:
«Ես ազգային դավաճան չեմ։ Ես Գյորինգին վաճառել եմ ոչ թե իսկական Վերմեեր, այլ իմ ստեղծածը։»
Սկզբում ոչ ոք չհավատաց: Ինչպե՞ս կարող էր մի սովորական նկարիչ խաբել Եվրոպայի լավագույն փորձագետներին: Բայց Վան Մեգերենը պնդում էր իր խոսքերը և առաջարկեց ապացուցել.
«Տվեք ինձ վրձիններ, ներկեր և կտավ, և ես ձեր աչքի առջև կստեղծեմ նոր Վերմեեր»:
Իշխանությունները համաձայնեցին այս անսովոր փորձին: Ոստիկանական հսկողության ներքո, բանտախցում, Մեգերենը սկսեց նկարել: Մի քանի ամսվա ընթացքում նա ստեղծեց հերթական կտավը, որն իրականում դարձավ նրա վերջին կեղծիքը:
Դատարանը կազմեց փորձագետների միջազգային հանձնաժողով՝ Հոլանդիայից, Բելգիայից և Անգլիայից: Հանձնաժողովը ղեկավարում էր Բելգիայի Թագավորական թանգարանների քիմիական լաբորատորիայի տնօրեն Պոլ Բ. Կորեմանսը: Փորձագետներն ուսումնասիրեցին Մեգերենի կողմից որպես կեղծիք ճանաչված ութ կտավները: Քիմիական ուսումնասիրությունը ցույց տվեց, որ ներկերում օգտագործվել են ֆենոլֆորմալդեհիդային խեժեր, որոնք արտադրվել են միայն 20-րդ դարում: Վան Մեգերենի արվեստանոցում գտնվել էր շիշ՝ հենց այդ բաղադրիչներով:
Բացի այդ, փորձագետները նկատեցին, որ ճաքերի մեջ փոշին չափազանց համասեռ էր բնական ծագում ունենալու համար: Այն կազմված էր հնդկական թանաքից, որը Վան Մեգերենը արհեստականորեն լցրել էր ճաքերի մեջ՝ հնության էֆեկտ ստեղծելու համար:
1947 թվականի հոկտեմբերի 29-ին Ամստերդամի տարածաշրջանային դատարանում սկսվեց Հան վան Մեգերենի դատավարությունը: Կոլաբորացիոնիզմի մեղադրանքը հանվել էր, քանի որ ապացուցվել էր, որ Գյորինգին վաճառված կտավը կեղծիք էր:
Դատախազ Հ. Ա. Վասենբերգը մեղադրանք ներկայացրեց կեղծարարության և խարդախության համար՝ պահանջելով երկու տարվա բանտարկություն:
Դատավարության ընթացքում վան Մեգերենը խոստովանեց.
«Գործընկերների և քննադատների կողմից ճանաչման բացակայությունից հիասթափված՝ ես որոշեցի ապացուցել իմ տաղանդը՝ ստեղծելով կատարյալ 17-րդ դարի կտավ»:
Հասարակական կարծիքը կիսվել էր: Շատերը Մեգերենին համարում էին ազգային հերոս՝ նա խաբել էր Գյորինգին, ցույց տալով նացիստների մշակութային տգիտությունը: Մյուսները նրան դատապարտում էին՝ նա ապրել էր շքեղ կյանքով, մինչ իր հայրենակիցները պատերազմի տարիներին անգամ ուտելու բան չունեին։
1947 թվականի նոյեմբերի 12-ին Ամստերդամի տարածաշրջանային դատարանի չորրորդ պալատը Հան վան Մեգերենին մեղավոր ճանաչեց կեղծարարության և խարդախության մեջ՝ դատապարտելով նրան մեկ տարվա ազատազրկման։ Դատավճիռը համեմատաբար մեղմ էր: Դատարանը հաշվի առավ, որ Մեգերենը չի վաճառել իսկական ազգային գանձեր և, ըստ էության, խաբել է նացիստներին:
Վան Մեգերենը հայտնվեց բանտում, բայց պատժի ժամկետն այդպես էլ չլրացավ: Տարիներ շարունակ ալկոհոլի և թմրանյութերի չարաշահումն արել էր իր գործը: 1947 թվականի դեկտեմբերի 30-ին, դատարանի որոշումից ընդամենը օրեր անց, Մեգերենը մահացավ սրտի կաթվածից։ Նա 58 տարեկան էր:
Վան Մեգերենի կեղծարարական գործունեությունը ֆինանսապես չափազանց հաջող նախագիծ էր: Գնորդներին և նույնիսկ Նիդեռլանդների կառավարությանը 1967 թվականի փոխարժեքով նա խաբել է ավելի քան 30 միլիոն դոլարի չափով։ Այսօրվա արժույթով սա մոտ 250 միլիոն դոլար է կազմում:
Այսօր Հան վան Մեգերենի կեղծիքները պահվում են աշխարհի բազմաթիվ թանգարաններում։ Դրանց արժեքը տարեցտարի աճում է: Այս կտավները ցուցադրվում են որպես ինքնուրույն արվեստի գործեր՝ ուսումնասիրության օբյեկտներ, որոնք օգնում են հասկանալ, թե ինչպես են ժամանակի լավագույն փորձագետները խաբվել:
Վան Մեգերենի այս պատմությունը կարծես զգուշացում է արվեստի աշխարհի համար ու նաև հիշեցում, թե որքան խոցելի է արվեստի շուկան կեղծիքների հանդեպ: Նրա պատմությունը ստիպեց վերանայել փորձաքննության մեթոդները և ավելի զգույշ լինել «հայտնաբերված գլուխգործոցների» հետ: