Time-ի շապիկը, Չապլինի հիացմունքն ու Ստալինի վարկածը. Ինչու էր Մայքլ Առլենը հայ իրականության համար հակասական կերպար
1920-ականների Լոնդոնն ուներ իր «աստղերի քարտեզը», բոլոր փողոցները, սրճարանները կամ, ասենք, գեղեցկության սրահներն իրենց արվեստագետներն ունեին, որոնցով հպարտանում էին ու լեգենդներ հյուսում։ Կար մի ժամանակ, երբ այս խիստ ցանկալի քարտեզի կենտրոնում էր հայտնվել երիտասարդ մի գրող՝ անթերի կոստյումով, դիպուկ արտահայտություններով ու դեղին Rolls-Royce-ով։ Ու ստացվել էր այնպես, որ այդ երիտասարդը հայկական արմատներ ուներ, բայց մի տեսակ հեռու էր այդ արմատներից։ Անգամ անուն-ազգանունը չէին կարող հուշել նրա ազգությունը։
Մայքլ Առլենն իր ստեղծած կերպարների պես ապրում էր բարձրաշխարհիկ կյանքի օրենքներով, ուղնուծուծով ինտեգրված էր լոնդոնյան էլիտայի կյանքում ու իսկապես դարձել էր նրանցից մեկը։ 1927 թվականին Time ամսագրի շապիկին հայտնվեց նրա դիմանկարը։ Սա արդեն իսկապես ճանաչման «գագաթնակետն» էր։ Բայց այսօր հենց նույն Time-ն Առլենի մասին հիշում է որպես գրողի, որը ժամանակին իր աստեղային ժամն էր վայելում, իսկ հիմա անարդարացիորեն քիչ է հիշատակվում։
Այդ փառքի ու մոռացման միջև է հենց Մայքլ Առլենի կյանքի դրամատիկ պատմությունը։ Այս պատմությունը բազում շերտեր ունի՝ մեծ հաջողություն, հակասական ինքնություն, փախուստ արմատներից ու նույն արմատներին վերադարձող ճանապարհ։
Երևի նկատել եք, որ մենք սիրում ենք սկզբից սկսել, ուրեմն՝ սկսեցինք։ Մայքլ Առլենը ծնվել է Լոնդոնյան փայլից հեռու, լրիվ այլ աշխարհում։ Ինչպես հայ գրողների կենսագիրները կասեին՝ 1895 թվականի նոյեմբերի 16-ին, Բուլղարիայի Ռուսչուք քաղաքում, Սարգիս և Սաթենիկ Գույումճեանների ընտանիքում ծնվեց նրանց կրտսեր զավակը՝ Տիգրանը։ Նախնիներն անեցիներ էին, նախ Պոլիս էին գաղթել, ապա՝ Բուլղարիա։ Տիգրանի հայրը հաջողակ առևտրական էր, բայց հանգամանքների բերումով 1901-ին որոշում են ընտանիքով տեղափոխվել Անգլիա։ Բալկաններում իրավիճակն անկայուն էր, իսկ ընտանիքը մեծ էր ու հետևաբար նաև խոցելի։
Տեղափոխությունից հետո Տիգրանի կյանքում ուսումնական տարբեր ճանապարհներ են բացվում, բայց կարծես ոչ մեկը ամբողջությամբ չէր իրացնում նրա ներուժը։ Սովորել է Լոնդոնի Մալվեռն դպրոցում, այնուհետև Էդինբուրգի համալսարանի բժշկական ֆակուլտետում։ Բայց 1913-ին տասնութ տարեկան Տիգրանը թողնում է համալսարանը և գնում Լոնդոն՝ գրող դառնալու երազանքով։ Այդ ժամանակ նա դեռ Տիգրան Գույումճեանն էր ու հենց այդ անունով էլ փորձեց մտնել անգլիական մամուլ։
1914-ին սկսվեց Առաջին համաշխարհային պատերազմը և երիտասարդ Տիգրանը բարդ իրավիճակում հայտնվեց։ Ծնունդով Բուլղարիայի քաղաքացի էր, Բուլղարիան էլ Գերմանիայի դաշնակից էր համարվում, ու սա խանգարում էր երիտասարդին բրիտանական քաղաքացիություն ստանալ։ Քաղաքացի չլինելն էլ ակնհայտորեն սահմանափակում էր նրա հնարավորությունները, հատկապես՝ գրական աշխարհում։ Այսպիսով՝ ավելորդ խնդիրներից ու քաշքշուկից խուսափելու համար Տիգրան Գույումճեանը դառնում է Մայքլ Առլեն։ Ձեռագիրն ու ձգտումը նույնն էին, հիմա գումարվել էր նաև բրիտանական լեզվական քիմքին հաճելի անունը։
Լոնդոն տեղափոխվելու առաջին տարիներին Մայքլ Առլենը դեռևս չէր մտածում բարձրաշխարհիկ կյանքի կամ լոնդոնյան փայլի մասին։ Այս շրջանում նա բրիտանական հանդեսներում գրում էր հայերի, Օսմանյան կայսրության կողմից հայերի կոտորածների ու աքսորների մասին։ Այս ընթացքում հայ երիտասարդի հոդվածները հայտնվում են նաև Լոնդոնի Ararat: A Spotlight on Armenia և New Age հանդեսների էջերում։ Նա փորձում էր փոխել բրիտանական հասարակության մեջ կարծրացած՝ քաղցած, ողորմելի հայի կերպարը։ Քննադատում էր անգլիական մամուլում տարածված մտայնությունները, թե հայերը միայն տառապանքի սովոր ժողովուրդ են։ Անգամ քննադատում էր տեղի հայ երիտասարդներին, նրանց, ովքեր միաձուլվում էին անգլիական հասարակությանն ու մոռանում արմատները։
Հետաքրքիր է, որ տառացիորեն այս նույն մեղադրանքները հետագայում հնչում էին հենց Առլենի հասցեին։ Ժամանակի ընթացքում հայերի ու հայ ինքնության շուրջ նրա մեկնաբանություններն ավելի ու ավելի սուր, անգամ կոպիտ էին դառնում։ Կարծում էր, որ պետություն չունեցող ժողովուրդները, այդ թվում նկատի ունենալով նաև հայերին, դատապարտված են «ստեղծագործական միջակության»։ Առլենն իրեն աշխարհի քաղաքացի էր համարում ու ազգային կապանքներով էր կապում ո՛չ իր անձը, ո՛չ էլ իր ստեղծագործությունը։
Այսպիսով՝ փոխվում են ոչ միայն Առլենի ստեղծագործական թեմաներն ու հետաքրքրությունները, այլև գրելու ոճն ու նրբերանգները։ Նրբագեղ, թեթև, բայց և մեղմ սարկազմով լեզուն գրաքննադատները հետո պիտի անվանեին Arlenese` առլենյան։ Գրական աշխարհը սկսեց նկատել նրան, բայց ամեն ինչ պիտի փոխվեր կարճ ժամանակ անց՝ մի կանաչ գլխարկի շնորհիվ ու պատճառով։
1924 թվականին լույս տեսած «Կանաչ գլխարկը» վեպն անքննելիորեն Առլենի ամենահայտնի, ամենահաջողված ու գրողին համաշխարհային փառք բերած ստեղծագործությունն է։ Չափազանցություն չի լինի ասել, որ սա Առլենի կյանքի ամենամեծ շրջադարձն էր։
«Կանաչ գլխարկը» մի սիրո պատմություն է։ Սիրող երիտասարդները ժամանակի բարոյական կաշկանդումների պայմաններում ստիպված են լինում որոշ ժամանակով հեռանալ իրարից, բայց 11 տարի անց վերագտնում են իրար։ Վեպում պատկերված է Անգլիայի բարձրաշխարհիկ հանրության կյանքը։ Հերոսուհու բարոյական կերպարը երկար տարիներ չափանիշ էր արևմտյան երիտասարդության համար։
«Կանաչ գլխարկն» իսկապես ակնթարթորեն դարձավ միջազգային սենսացիա։ Անմիջապես թարգմանվեց տասնյակ լեզուներով, բեմադրվեց Լոնդոնի և Նյու Յորքի թատրոններում՝ նշանավոր դերասանների մասնակցությամբ, իսկ Հոլիվուդը երկու անգամ էկրանավորեց վեպը՝ 1928-ին և 1934-ին։
Գրքի մասին խոսում էին բոլորը, դրա շուրջ անհավանական թվացող պատմություններ կան։ Չարլի Չապլինն այն բնութագրեց որպես «ամենագեղեցիկ սիրային պատմությունը՝ «Ռոմեո և Ջուլիետից» հետո», London Times-ը գրում էր, որ նման վեպ միայն Մայքլ Առլենը կարող էր գրել, Chicago Tribune-ն այն ներկայացնում էր որպես ամենաքննարկվող գիրք, իսկ New York Times-ը վեպի ավարտը համարում էր իսկական գլուխգործոց։ Իսկ այդ ընթացքում վեպից ոգեշնչված կանայք սկսեցին կանաչ գլխարկներ կրել։ Որպեսզի պատկերացնեք, թե որքան էր տարածվել գիրքը՝ կա վարկած, ըստ որի Իոսիֆ Ստալինը կարծում էր, թե իր կինը որոշեց ինքնասպանություն գործել հենց «Կանաչ գլխարկն» ընթերցելուց հետո։
Այսպիսով՝ Լոնդոնից մինչև Կանն ու Հոլիվուդ՝ Մայքլ Առլենը հայտնվեց բոլոր այն դահլիճներում, որոնք ժամանակակից ընկալումներով համարժեք են բացառիկ հաջողության ու փառքի։
1928-ին Կաննում Առլենն ամուսնացավ հունական ծագումով ամերիկացի կոմսուհի Ատլանտա Մերկատիի հետ։ 1930-ին ծնվեց նրանց որդին՝ Մայքլ Ջոնը, իսկ երեք տարի անց՝ դուստրը՝ Վենեթթին։ Ընտանեկան կյանքը, ինչպես ստեղծագործականը, կայուն էր և խաղաղ։
Ու թվում է, թե Արլենի կյանքի միակ կամ գլխավոր «ոչ այնքան խաղաղ» շերտը եղավ ու մնաց հենց ինքնության հարցը։ Առլենը կարծես չէր ներում հայերին, չէր ներում, որ խեղճ են, պարտված են, գուցե կարծում էր, որ նման ժողովրդից «մեծություններ» դուրս գալ չեն կարող։ Իսկ ինքն, իհարկե, ուզում էր մեծություն լինել։ Ու այս մտքերն Առլենն ամենևին էլ իր ներսում չէր պահում, հաճախ բարձրաձայնում էր։ Եվ ստացվում է այնպես, որ այդ մտքերին մի առիթով ծանոթանում է Գարեգին Նժդեհը։ Առլենին ուղղված բաց նամակում Նժդեհի վրդովմունքն ու վիրավորանքը, բարկությունն ու կոպիտ արձագանքն ակնհայտ են։ Ահա 1930 թվականին «Նոր Արաքս» թերթում հրապարակված նամակից մի հատված.
«Բաներ կան, միստր, որոնք յաւիտեան պաշտելի են - Աստուած, Հայրենիք, Մայր - որոնց մասին մարդ արարածը, եթէ հոգեպէս խաթարուած չէ, չի՛ կարող առանց կրօնական յարգանքի խօսել: Այդ տարրական պաշտամունքի դէմ, խօսելով Հայաստանի մասին, դուք մեղանչել էք կոպտօրէն:
Ամերիկեան մի լուրջ ամսագրի էջերէն դուք արհամարհանքի ծանր քարեր էք նետել մեր ցեղի հասցէին: Ձեզ՝ «պատուով մեռնելու անընդունակ ցեղի մը զաւակ»ը համարելով, դուք բացագանչել էք աներկիւղածօրէն. «Դարերով անարգ նահատակութեանց եւ գձուձ փախուստների ժողովուրդ… ո՛վ Հայաստան, ո՛վ տգեղ դարպասող», եւայլն:
Այսպէ՛ս, հայածին Մայքըլ, այսպէս էք խօսել հայութեան մասին:
Չասե՞մ՝ “Well roared lion” - լա՛ւ ես մռնչել, առի՛ւծ:
Ա՛հ, պիտի ուզէի, որ ձեզ ծնող ժողովրդի նուաստ վիճակը թելադրած լինէր ձեր հիստէրիկ բացագանչութիւնները: Դժբախտաբար, դա ո՛չ հայրենասիրական de profundis է, ո՛չ էլ պոռթկում՝ ի տես հայութեան անկեալ վիճակի: Աւելին քան պարզ է ձեր ծանօթ տողերի ներքին իմաստը: Գրչի պչրանք, եւ ո՛չ աւելին: Ձեր գրիչն այդ դէպքում շարժման մէջ է դրել ձեր վիրաւորուած եսը եւ ո՛չ թէ ձեր ցեղի ճակատագիրը: Կը խոստովանիմ, եթէ ձեր չանգռած տողերը - ի դէպ՝ սիրային մի յիմարական վէպի մէջ ի՞նչ գործ ունին Հայաստանի ու հայութեան վերաբերող տողերը - եթէ նրանք լոյս աշխարհ ընկնէին մեր ժողովրդի քաղաքական թէ ռազմական այս կամ այն պարտութեան առթիւ, ինձ հետ հազարները պիտի ծափահարէին ձեզ: Այսօր, սակայն, նրանք զզուանք են շարժում, որովհետեւ հայութեան անմխիթար վիճակը չէ, որ ծնունդ է տուել ձեր վատահամբաւիչ տողերին, այլ քանզի - ձեր իսկ խօսքով - «Երիտասարդ մը*) դարպասելու եկած է, բայց իր բարեկա-մուհին որիշի հետ գացած է»:
Ի՛նչ գռեհիկ շարժառիթ՝ իր ցեղի դէմ յարձակուելու համար:
Այսպէս, Հայութիւնը՝ «ատամները թափած ծերունի՞»: Այո՞:
Եւ ինքնանուաստացումի այդ գարշելի պրոպագանդը մի այնպիսի ժամանակ, երբ աշխարհը կը շարունակէ զուարճանալ մեզ անիրաւելով եւ հալածելով: Եւ ինքնաթքումի այդ փորձը Լլոյդ Ջորջի եւ Ուիլսընի հայրենիքներո՞ւմ, ուր հասարակական կարծիքը կարող է ոչ աննշան դեր խաղալ մեր դատի այս կամ այն ելքի համար…»
Ծավալուն և ընդգրկուն նամակի մեկ այլ հատվածում Նժդեհը նկատում է.
«Այսպէ՛ս, միստր Մայքլ, միայն այս ճամբո՛վ է ձեռք բերւում իրենց ցեղի հոգեբանութեան յոռի կողմերի նկատմամբ դատախազ ու դատաւոր հանդիսանալու իրաւունքը:
Հայութիւնը քննադատելուց առաջ՝ պէտք է արիութիւնն ունենալ ապրելու նրա պատժուած խղճմտանքը. պէտք է քաջութիւն՝ իջնելու նրա խղճմտանքի խորքերը, կրկին ու կրկին անգամ ապրելու նրա ե՛ւ փառքը, ե՛ւ ամօթանքը - նրա բովանդակ ողբերգութիւնը:
Զայն դատապարտելուց առաջ՝ պէտք է խաչուել նրա ապրած Գողգոթայի վրայ: Իսկ այսպէս վարուելու համար՝ ընդունակ պիտի լինել անսահման սիրոյ եւ զոհաբերութեան:
Այլապէս՝ քննադատել պիտի չնշանակէ տառապել:
Իսկ երբ քննադատողը չի տառապիր, նա վուլգար չարա-խնդացող է եւ ո՛չ՝ քննադատ: Արհամարհանքի աչքը միշտ էլ հակամէտ է աւելի թերիներ, քան առաքինութիւններ տեսնել: Այո՛, անսխալ տեսնելու եւ արդարախոհ լինելու համար՝ պէտք է մեծ սէր ունենալ: Ձեզ, դժբախտաբար, պակասում է դա, ասել է՝ պակասում է թէ՛ քննադատելու բարոյական իրաւունքը եւ թէ՛ հոգեբանօրէն առարկայական լինելու կարելիութիւնը:»
Վերջում Նժդեհը հռետորական հարց է բարձրացնում՝ «Դուք գիտէ՞ք հայ գրողի ճակատագիրը՝ ապրել ու ստեղծագործել կիսաքաղց եւ մեռնել զրկանքների մէջ:»
Եվ ամփոփում նամակը հետևյալ խոսքերով.
«Մենք հաւատում ենք՝ Գողգոթայէն յետոյ Յարութի՛ւն կայ:
Մենք զգում ենք մեծ ապագան հայ Հայրենիքի, եւ երկիւղածօրէն ծնրադրում նրա աստուածային տեսիլքի առջեւ:
Մենք նախաճաշակում ենք նրա գալիք երջանկութիւնը: Եւ եօթնիցս հպարտ ենք, որ հայ ենք:
Համբո՛յր ձեր անարգած Հայաստանին»:
Այս պատմության մեջ մի հուզիչ ու կարևոր հանգամանք կա։ Առլենի ու Հայաստանի հակասական պատմությունն ու հարաբերությունները նրա մահից հետո էլ չեն ավարտվում։ Շարունակվում են Առլենի որդու՝ Մայքլ Առլեն կրտսերի միջոցով։ Բայց այս դեպքում պատմությունը կարծես հակադարձ ուղղությամբ է ընթանում։
Փոքր հասակում կրտսեր Մայքլի կյանքում հայկականությունը որևէ կերպ չէր արտահայտվում։ Հայերեն խոսք չէր լսում, հայկական անուններ կամ պատմություններ՝ նույնպես։ Տարիներ անց նա այս մեծ բացը փորձում էր բացատրել հոգատարության հանգամանքով։ Իբրև հայրը չի ցանկացած, որ երեխաների առջև բացված դռները փակվեն սոսկ այն պատճառով, որ իրենք «այլ երկրից եկած, այլ պատմությամբ, այլ լեզվով» մարդիկ են։
Բայց ինչպես ասում են՝ ճակատագիրն իր պլաններն ուներ։ Կրտսեր Մայքլն առաջին անգամ հայ լինելու և հայկական ինքնության մասին լսում ու խորապես մտածում է դպրոցում՝ տնօրենի հետ զրույցից հետո։
«Հորս հայ լինելը մշուշոտ ու հեռավոր ինչ–որ բան էր։ Անգլիական գիշերօթիկ դպրոցի իննամյա աշակերտ էի, երբ առաջին անգամ գիտակցեցի, որ ես էլ՝ այսպես թե այնպես, հայ եմ։ Կեսով չափ հայ։ Մեկ օր դպրոցի տնօրենուհին ասաց, թե կարդացել է, որ հայրս նոր գիրք է հրատարակել։ Ես միշտ խուսափում էի նման հարցերից։ Գիտեի, որ հայրս, աշխատասենյակում փակված, գրում է, բայց գրելու թեման մեր ընտանիքում գրեթե երբեք չէր քննարկվում։ Տնօրենուհին ասաց, որ նրա գրքերից ոչ մեկը չի կարդացել, բայց վստահ է՝ հետաքրքիր են, քանի որ «Կանաչ գլխարկը» հանրահայտ է։ Վերջում հարցրեց՝ արդյոք ես հայերեն գիտե՞մ։ Զարմացա։
— Ոչ, — ասացի, — ես հայերեն չեմ գիտեր։ Երբեք չեմ լսել, որ ինչ–որ մեկը խոսի հայերեն»:
— Բայց ես վստահ եմ, կարդացած եմ, որ հայրդ հայ է,- ժպտաց տիկինը:- Եւ կը կարծեմ, որ բոլոր հայերը գիտեն իրենց լեզուն»:
Ու այսպես սկսվեց հայրենիքի և կրտսեր Առլենի կապը։ Տարիներ անց՝ 1974 թվականին, Մայքլ Առլեն կրտսերը կնոջ՝ լրագրող Էլիս Առլենի հետ այցելեց Խորհրդային Հայաստան։ Սա միայն ֆիզիկական սահմանների մասին չէր։ Կարծես հոգևոր ճանապարհորդություն էր դեպի այն աշխարհ, որը տարիներ շարունակ թաքնված էր մնացել։
Այցելության արդյունքում Առլենը մի գիրք ստեղծեց՝ «Ուղևորություն դեպի Արարատ»։ Գիրքն անհավանական հաջողության հասավ, մրցանակներ շահեց, թարգմանվեց 22 լեզուներով, տպագրվեց նաև արևմտահայերեն։ Սա ճանապարհորդության ու ինքնաճանաչման մասին պատմություն էր, որի հիմքում Առլենն էր, նրա արմատներն ու Հայաստանը։ Հետագայում Մայքլ Առլեն կրտսերը ևս մի քանի անգամ այցելեց Հայաստան 1989-ին եղավ նաև Արցախում։ Ի տարբերություն հոր՝ Մայքլ Առլեն կրտսերը հայրենիքի հետ ամուր կապ ձևավորեց, իսկ այդ որոնումների ընթացքում առանցքային մի հարց կար՝ ի՞նչն էր ստիպել հորը այդպես «վախենալ» իր ազգությունից։