Տիեզերական սանձարձակություն. Մուլտիվերսի գաղափարի կիրառումը կինոյում
Մուլտիվերսի գաղափարը, ըստ որի մեր Տիեզերքից բացի գոյություն ունեն այլ տիեզերքներ, հնարավորություն է տալիս ոչ միայն գիտնականներին, այլև գրողներին ու կինոգործիչներին ազատություն տալ սեփական երևակայությանը` ոչնչով այն չսահմանափակելով։ Գիտնականների դեպքում, եթե որոշներն ավելի համեստ են գտնվում ու խոսում են, օրինակ, Մեծ պայթյունից առաջ գոյություն ունեցող զուգահեռ տիեզերքի մասին, ապա մյուսները հայտարարում են, որ գոյություն ունեն անվերջ քանակի տիեզերքներ, ու այն ամենը, ինչ կարող է լինել, տեղի է ունենում։ Սակայն գիտնականների անսանձ երևակայության արգասիքները ոչինչ են, երբ բանը հասնում է գրողներին ու կինեմատոգրաֆիստներին։ Այստեղ տեղի է ունենում ոչ միայն այն ամենը, ինչ կարող է տեղի ունենալ, այլ կարող է կատարվել բացառապես ամեն ինչ։ Սահմանափակումները կապված են միայն հեղինակի երևակայության հետ։
PAN-ը պատմում է կինոյում Մուլտիվերսի գաղափարի կիրառման մասին` սկսելով զուսպ ու համեստ դրսևորումներից մինչև սանձարձակ երևակայության հեղեղներ։
Սիրեք կինոն՝ Evoca-ի հետ
Հազարամյակի սկզբին 26-ամյա ռեժիսոր Ռիչարդ Քելլին անգամ չէր պատկերացնում, որ դպրոցականի մասին իր ֆանտասմագորիկ պատմությունը կարող է կուլտային դառնալ մի ամբողջ սերնդի համար։ «Դոնի Դարկոն» (Donnie Darko, 2001) նկարահանվել էր ընդամենը $4.5 միլիոնով ու անգամ նման փոքր բյուջեի պարագայում ոչ մի շոշափելի ֆինանսական հաջողություն չէր ունեցել։ Սակայն մեկ տարի անց կրիչների վրա դուրս գալուց ու երեք տարի անց` ընդլայնված ռեժիսորական տարբերակի հրապարակումից հետո ֆիլմը միանգամից դարձավ կուլտային` վերածվելով մշակութային ֆենոմենի ու նոր հազարամյակի սկզբի ամենակարևոր ֆիլմերից մեկի։
«Դոնի Դարկոյի» սրամիտ, ոչ տրիվիալ պատմության հիմքում Քելլիի անսահման սերն էր դեպի մոգական ռեալիզմ ու, հատկապես, Դեյվիդ Լինչի «Թվին Փիքս» (Twin Peaks) սերիալ։ Սակայն սյուռեալիստիկ պատումը ունի իր տրամաբանությունը, ու ֆիլմի ամբողջ կոնցեպտը պտտվում է մեր աշխարհին զուգահեռ աշխարհի ու ժամանակային ճամփորդությունների վրա։ Իսկ եթե ավելի հստակ, Քելլիի աշխարհում մեր, սովորական տիեզերքի հետ միասին գոյություն ունի նաև այսպես կոչված շոշափող տիեզերք, որը գոյություն է ունենում պարբերաբար ու ոչ երկար ժամանակով։ Ու շոշափող տիեզերքի գոյության ընթացքում, որը լի է տարատեսակ անոմալիաներով, սովորական տիեզերքում ժամանակը կանգ է առնում։
Այս էլեգանտ մուլտիվերսյան ստրուկտուրան ամբողջ պատմության միայն մի մասն է։ Սակայն, օգտագործելով այն, Քելլին պատմում է զարմանալի պատմություն հասունացման ու պատասխանատվության աճի, դեռահասների խնդիրների ու աշխարհի հետ մեր սերտ հարաբերությունների մասին։ «Դոնի Դարկոն» հնարամտորեն կառուցում ու փակում է պատճառահետևանքային ժամանակային հանգույցը` ստիպելով հանդիսատեսին մտորել ժամանակ կոչվող անորսալի ու անշոշափելի երևույթի մասին։
Ահռելի Մուլտիվերսի մասին կարելի է նկարել անգամ գրոշներով, պետք է միայն ցանկություն, տաղանդ ու լավ պատմություն։ Հատկապես, երբ ծանոթ ես քվանտային մեխանիկայի Էվերեթյան ինտերպրետացիային (դրա մասին ավելի մանրամասն դեռ կպատնենք)։ Ջեյմս Ուորդ Բիրքիթն իր ռեժիսորական դեբյուտի համար ուներ լավ գաղափար, $50 հազար բյուջե, հյուրասենյակ ու տեսախցիկ։ Ու նա նկարեց «Կոհերենտություն» (Coherence, 2013) ֆիլմը, որում տեղի է ունենում Մուլտիվերսի համար խիստ հազվագյուտ երևույթ. երկու զուգահեռ տիեզերքներ դառնում են կոհերենտ միմյանց նկատմամբ, ազդում են միմյանց վրա։ Ֆիլմն ուսումնասիրում է զուգահեռ հնարավոր աշխարհից սեփական կրկնօրինակի հետ փոխազդելու հոգեբանական հետևանքները, կրկնօրինակ, որն ապրել է բոլորովին այլ կյանքով ու ով կայացրել է բոլորովին այլ որոշումներ։ Հավատացեք, դա գրեթե հորրորի մակարդակի սասփենս ապահովող իրավիճակ է։
«Համեստ» մուլտիվերսի օրինակ է Պիտեր Հաուիթի «Սահող դռներ» (Sliding Doors, 1998) մելոդրաման, որում հղում է արվում քվանտային մեխանիկայի Էվերեթյան ինտերպրետացիայի մասին թյուր պատկերացմանը, համաձայն որի մեր ցանկացած որոշում ու գործողություն բերում է Տիեզերքի ճյուղավորմանը, որի յուրաքանչյուր ճյուղում տեղի են ունենում այդ որոշման տարբեր հետևանքները։ Ֆիլմում ներկայացվում է ճյուղերից ընդամենը երկուսը. մեկում աշխատանքից ազատված Հելենը հասցնում է մտնել մետրոյի վագոն, շուտ է հասնում տուն, բռնացնում է բոյֆրենդին սիրուհու հետ։ Մյուսում` Հելենը չի հասցնում մտնել վագոն, չի բռնացնում բոյֆրենդին ու պատմությունը գնում է բոլորովին այլ հունով։ Ինտերֆերենցիայի բոլոր օրենքներով, այս երկու ճյուղերում որոշ իրադարձություններ (օրինակ, երեխային կորցնելը) նույնն են, սակայն ճնշող մեծամասնությունը` տարբեր։
Ինչո՞ւ նշեցինք, որ «Սահող դռներում» Էվերեթյան ինտերպրետացիայի մասին պատկերացումը թյուր է։ Որովհետև այդ ինտերպրետացիայում ոչ մի ճյուղավորում էլ տեղի չի ունենում։ 2017-ին Starz-ով ցուցադրված «Հակառակ կողմ» (Counterpart) հիանալի սերիալում, որը ոչ միայն գիտական ֆանտաստիկայի, այլև լրտեսական թրիլլերի հրաշալի օրինակ է, թեման ավելի հստակ է բացվում։
Հյու Էվերեթի՝ քվանտային մեխանիկայի բազմաշխարհ (կամ՝ հարաբերական) ինտերպրետացիան, չնայած գիտական աշխարհում չունի այն միաձայն հավանությունն, ինչ պոզիտիվիստական մոտեցումները, սակայն իր ահռելի ներուժի համար խիստ սիրված է ֆանտաստների կողմից։ Բայց երբեք նախկինում այս գիտական պարադիգմը նման խնամքով չի կիրառվել, ինչպես «Հակառակ կողմում»։
Ի՞նչ է ասում Էվերեթը։ Նա ասում է՝ եկեք քվանտային մեխանիկան ավելի լուրջ ընդունենք։ Ոչ թե որպես գիտափորձի տարբեր ելքերի համար տարբեր հավանականություններ սահմանող մաթեմատիկական գործիք, ինչպիսին այն ստանդարտ պոզիտիվիստական պատկերացման մեջ է, այլ որպես իրական մեխանիզմ, որով ապրում է Տիեզերքը։ Կարճ ասած, ըստ Էվերեթի, տիեզերքը, գլոբալ առումով, քվանտային համակարգ է ու օժտված է նման համակարգերին հատուկ «տարօրինակ» հատկություններով։ Դրանցից մեկը քվանտային սուպերպոզիցիան է, երբ օբյեկտը միաժամանակ գտնվում է իրար հակասող տարբեր վիճակներում։ Հիշո՞ւմ եք Շրյոդինգերի կատվին, որը միաժամանակ ողջ է ու մեռած։ Ըստ Էվերեթի, հենց այդ վիճակում է գտնվում ամբողջ Տիեզերքը, այսինքն՝ բոլոր հնարավոր վիճակներում միաժամանակ։
Հետևաբար, Տիեզերքը չի ճյուղավորվում։ Տիեզերքը մեկ հատ է։ Միակ քվանտային օբյեկտ։ Բայց տվյալ քվանտային համակարգի մեջ մտնող ցանկացած դասական (ֆիզիկայով նկարագրվող) ենթահամակարգ չունի ինքնուրույն ունիկալ վիճակ կամ գոյություն, նրա ցանկացած վիճակ սահմանված է մյուս ենթահամակարգերի կամայական վիճակների նկատմամբ։ Եթե սերիալի գլխավոր հերոս Հովարդ Սիլկը (Ջ. Կ. Սիմոնս) ամուսնացած է ու սիրում է իր կնոջը, ապա նրա այդ վիճակը գոյություն ունի Երկիր մոլորակի այն վիճակի նկատմամբ, որում գրիպը չի սպանել բնակչության յոթ տոկոսին։ Երկիր մոլորակի՝ գրիպից տուժած վիճակի նկատմամբ Սիլկը հաշվենկատ ու դաժան մարդու վիճակում է։ Բնականաբար, այդպիսի փոխկապակցված վիճակների թիվն անվերջ է։
Դա, կարծես, անվերջ քանակի երկաթգծերի ամբողջություն լինի։ Ընդ որում, յուրաքանչյուր գծից իր երկայնքով մեկ, նրա յուրաքանչյուր կետից սկիզբ են առնում անվերջ քանակի նոր գծեր, որոնցից ևս սկիզբ են առնում նորերը և այդպես շարունակ։ Այդ ամբողջ խճճված ու բարդ համակարգը ոչ թե աճում է ժամանակի հետ, այլ այն կա «միաժամանակ» ու ամբողջությամբ. քվանտային այդ ստատիկ Տիեզերքի նկատմամբ ժամանակ գոյություն չունի։ Իսկ ո՞րտեղ է ժամանակը. այն երկաթգծերից յուրաքանչյուրով քայլող գիտակից դիտորդի ուղեղում է, ով, ինչպես գծերը, ևս ունի անթիվ պատճեններ, որոնցից յուրաքանչյուրը քայլում է իր գծով ու չի էլ պատկերացնում մյուսների գոյության մասին, որովհետև քվանտային մեխանիկայի գծային լինելու պատճառով տարբեր ճյուղերի միջև փոխազդեցությունը գրեթե անհնար է։
Ի՞նչ է տեղի ունեցել սերիալում։ Յուրաքանչյուր գիծ (կամ ճյուղ) ունի միակ անցյալ դիտորդի անցյալի ցանկացած կետում (գիծը սկիզբ է առնում այլ գծից, որը սկիզբ է առնում այլ գծից, սակայն տվյալ գծով հետ շարժվելիս միշտ կշարժվեք ուղիղ), սակայն ունի անվերջ քանակի ապագաներ դիտորդի ապագայի ցանկացած կետում։ Պատկերացրեք փարթամ ծառ, որի բնից սկիզբ են առնում ճյուղեր, որոնցից յուրաքանչյուրից՝ էլի ճյուղեր, և այդպես շարունակ։ Եթե մրջյունը սկսի քայլել բնից դեպի վերև (դեպի ապագա), ամեն հաջորդ քայլին հանդիպելու է ճյուղերի ու պետք է ընտրի, թե որով է շարունակելու իր ճանապարհը։ Բայց եթե նույն մրջյունը ծառի ամենավերին ճյուղից սկսի իջնել (դեպի անցյալ), նա ընտրություն չի ունենալու, յուրաքանչյուր ճյուղ ավարտվելու է միակ ճյուղի վրա, որից այն աճում է, ու մրջյունը միակ ճանապարհով կհասնի մինչև բուն։
Իրականում մրջյունը միակը չի, իր բազում պատճեններ վերև են բարձրանում բոլոր ճյուղերով։ Ու պատկերացրեք. մրջյունը բարձրանում է ճյուղով, որից ինչ-որ տեղում աճում է ևս մեկ ճյուղ։ Այդ հատվածում մրջյունը երկատվում է, մեկը շարունակում է նույն ճյուղով, մյուսը՝ շեղվում այլ ճյուղի վրա։ Ու պատկերացրեք, որ հանկարծ այդ երկու ճյուղերի միջև (որոնք սկզբում շատ մոտ են, բայց որքան վերև, այնքան նրանք հեռանում են) առաջանում է պարան, որով մրջյունները մեկ ճյուղից մյուսն են անցնում՝ ժամանակավոր վիզայով։
Ծառն ամբողջությամբ գոյություն ունի իր բոլոր ճյուղերով, այն չի աճում, նրա նկատմամբ ժամանակ գոյություն չունի։ Ժամանակը գոյություն ունի միայն մրջյունի գիտակցության մեջ։
Պատահական չի, որ սերիալի իրադարձություններն ամբողջությամբ ծավալվում են Բեռլինում, որովհետև Բեռլինն իդեալական քաղաք է լրտեսական պատմության համար։ «Հակառակ կողմը», խելացի գիտական ֆանտաստիկա լինելուց բացի, նաև առաջնակարգ լրտեսական թրիլլեր է՝ դրա համար անհրաժեշտ բոլոր բաղադրիչներով. ինտրիգներ, դավաճանություն, բազմաշերտ խաղեր, հետախուզություն ու հակահետախուզություն, դիվանագիտություն ու մրցակցություն, ֆանատիզմ ու մարդկային կյանքեր, որոնք ոչինչ չարժեն, սառնասիրտ սպանություններ ու հնարամիտ բազմաքայլ խաղ։ Պատմության ամբողջ հիմքը, իրադարձությունների մասշտաբները բացվում են աստիճանաբար, 20 էպիզոդների ընթացքում, որոնցից անհնար է կտրվել։
Սա նաև մարդկային էության հետաքրքիր ուսումնասիրություն է։ Մարդ արարածի, որը հայտնվել է իր տեսակի միլիոնավոր տարիների էվոլյուցիայի ընթացքում երբեք չեղած ունիկալ պայմաններում։ Ու այդ պայմաններում մարդու վարքագծի, նրա փոխվելու կամ նույնը մնալու մասին։ Ի վերջո, ի՞նչն է տվյալ անձին դարձնում հենց այդ անձը։ Գենետիկա՞ն։ Ոչ։ Շրջակա միջավայրը, տեղի ունեցող իրադարձությունները, անգամ չնչին որոշումները. ու հենց երկատված աշխարհում կարելի է ականատես լինել, թե ինչպես է նույն մարդը միաժամանակ դաժան մարդասպան, ով կարող է անչափահասներին հանրային վայրում սառնասրտորեն գնդակահարել ու հանդարտ, սիրող ամուսին, ով անգամ ճանճին չի վնասի։ Ամեն ինչ կախված է այն ընտրությունից, որը մենք կատարում ենք ամեն վայրկյան։
Վերջապես, սա դրամա է մարդկային միայնության մասին։ Սերիալի բոլոր հերոսները, չնայած փոխազդեցությանը, յուրովի միայնակ են, յուրաքանչյուրը՝ սեփական անցյալի կամ չիրականացած երազանքների, կոմպլեքսների ու մեղքերի բեռի տակ։
Մեծ Մուլտիվերսի երկու ճյուղերի վրա է հիմնված նաև «Եզր» (Fringe) սերիալը։ Համբուրգից Բոստոն ուղևորվող 627 չվերթի օդանավի վայրէջքից հետո պարզվում է, որ բոլոր ուղևորներն ու անձնակազմը մահացել են անբացատրելի մահով։ Գիտաֆանտաստիկ ոստիկանական պրոցեդուրալը, որի ընթացքում գլխավոր հերոսները հետաքննում են խորհրդավոր ու տարօրինակ իրադարձություններ, այս պահից սկսած թափ է հավաքելու՝ սկզբում անցնելով բիոտեռորիզմի թեմայով, ապա՝ կտրուկ վերածվելով տելեպորտացիայի, զուգահեռ տիեզերքների, ժամանակային ճամփորդությունների մասին էպիկական պատման, որում անվերջ տիեզերքներից բաղկացած քվանտային Մուլտիվերսի տիեզերքներից երկուսը մի խելառ գիտնականի քմահաճույքով խճճվել ու կապվել են միմյանց հետ՝ դրա բոլոր աղետալի հետևանքներով։
Ջեյ Ջեյ Աբրամսի, Ալեքս Կուրցմանի ու Ռոբերտո Օրսիի սերիալը, չնայած բազում խնդիրներին ու ակնհայտ հիմարություններին, ավելի շատ պսևդո-գիտականությանը, քան գիտականությանը, սկսվում է, որպես կիսահորիզոնական պրոցեդուրալ, սակայն սեզոնների ընթացքում կենտրոնական միֆոլոգիան ավելի ու ավելի կարևոր է դառնում, իսկ էպիզոդների սյուժեներն, այս կամ այն կերպ, կապված են լինում հենց կենտրոնական միֆոլոգիայի հետ. վերջին սեզոնում ուղղահայացությունից հետք անգամ չի մնում։
«Եզրը» քաղաքային լեգենդներն ու միֆերը փորձում է գիտականացնել կամ գիտական լինելու տպավորություն ստեղծել, ու դրա համար անհրաժեշտ է արժանին մատուցել հեղինակներին։ Երբեմն անում է դա անփույթ, ծայրահեղ միամիտ ձևով, սակայն ընդհանուր տպավորությունն այդ փաստը չի փչացնում։ Ինչը սերիալում առանձնահատուկ է, բացի բազում գիքային հղումները, էպիզոդներում թաքնված գաղտնիքներն ու ունիկալ 19-րդ էպիզոդներն ամեն սեզոնում, դա կերպարներն են։ Ծավալուն, հասկանալի, ընկալելի, սեփական հարուստ բեքգրաունդով, հարազատ դարձող։ Ըստ էության, «Եզրը» սկզբից մինչև վերջ պատմություն է ծնողական ու որդիական զգացմունքների, ծնող-երեխա բարդ հարաբերությունների մասին, ու այս առումով սերիալի եզրափակումն անկրկնելի է։
«Հակառակ կողմն» ու «Եզրը» կրկին Մուլտիվերսի «համեստ» օրինակներ են։ Այստեղ իրադարձությունները գրեթե դուրս չեն գալիս հնարավորի սահմաններից` չնայած սերիալներում ներկայացված երկու ճյուղերը անվերջ փոքր մասն են անվերջ քանակի ճյուղերի։ Բայց կինոն հասկացել է, որ Մուլտիվերսը շատ ավելի լայն հնարավորություններ է տալիս, քան համեստ լինելը։ Պոստ-պոստմոդեռնիզմի դարաշրջանը մշակույթում, գիտական ավելի լայն պատկերացումների հետ մեկտեղ, որոնք սկիզբ էին առել դեռ նախորդ դարի 60-70-ականներին (նույն Էվերեթյան ինտերպրետացիան), պարարտ հող էին ստեղծել ընկալումների համար, համաձայն որոնց Տիեզերքն, իրականում, շատ ավելին մեծ ու բարդ, անպատկերացնելի ու անընկալելի մի տեղ է։ Ու այս Տիեզերքում մարդու միակ ճակատագրի, կյանքի ուղու մասին ինտուիտիվ պատկերացումը փոխարինվեց բոլոր հնարավոր ուղիների իրական գոյությունով։ Կյանքը, որ մեզ տրված է, ընտրությունները, որ մենք կատարում ենք, որոշումները, որ կայացնում ենք, ընդամենը կաթիլ են անվերջ քանակի իրականում գոյություն ունեցող ալտերնատիվների անսահման օվկիանոսում։ Ու դրանք չեն սահմանափակվում միայն հնարավորով։
Անգամ եթե իրական ֆիզիկական աշխարհը Մուլտիվերս չի, աշխարհը, որը գոյություն ունի մեր ընկալման մեջ, աշխարհի մեր ընկալման մեջ, սիմուլյացիան, որը մեր բանականությունը կառուցում է սենսորային մուտքերի հիման վրա ու անվանում այն «իրականություն», լրիվությամբ Մուլտիվերս է, ու այդ հանգամանքը շատ ավելի հարուստ ու բարդ ստեղծագործական հնարավորություններ է տալիս։ Նախորդ տարվա «Օսկարի» գլխավոր մրցանակակիր «Ամեն ինչ ամենուր միանգամից» (Everything Everywhere All at Once, 2022) ֆիլմը երիտասարդ ռեժիսորական դուետի (որն իրեն անվանում է ուղղակի՝ The Daniels) այդ հնարավորության լիարժեք կիրառման հիանալի մի փորձ է։ Այս ֆիլմը գունագեղ, բազմաշերտ, խայտաբղետ, բացարձակ խելագար (լավ իմաստով), մարդկային երևակայության վառ մի դրսևորում է, փիլիսոփայական պատում, Միշել Յեոյի ու Ջեյմի Լի Կերտիսի աննկարագրելի խաղով, բազում հղումներով, ռեժիսորական խելահեղ հնարքներով ու Ջեքի Չանի վաղ ֆիլմերի ոճով արևելյան մարտարվեստի տեսարաններով։
Էլ ավելի սանձարձակ են կինոկոմիքսների հեղինակները։ Կոմիքսային արվեստում Մուլտիվերսը ամուր նստած է, ավելին` այն կիրառվում է երբեմն տարբեր հեղինակների տեսլականի հետևանքով առաջացող հակասական խառնաշփոթը բացատրելու համար։ Մեծ էկրաններ մուլտիվերսյան կոնցեպտը տեղափոխվեց «Մարվելի կինեմատոգրաֆիկ տիեզերքի» (MCU) երրորդ ֆազայի վերջում։ «Վրիժառուները. Վերջնախաղ» (Avengers: Endgame, 2019) կինոկոմիքսը ահռելի, թանկարժեք (ասում են` բյուջեն հասել է կես մլրդ դոլարի), վարձույթում գրեթե $3 մլրդ հավաքած, հսկայական մասշտաբների ու էպիկական պատում է, որի ընթացքում ժամանակով հետ գնացած Վրիժառուները Մուլտիվերսի նոր ճյուղ են ստեղծում` անցյալի վրա ներգործելու արդյունքում։
11 տարվա ու 23 ֆիլմի ընթացքում, քայլ առ քայլ, կառուցելով ահռելի մի տիեզերք, Marvel Studios-ի ղեկավարությունը հերոսների օրիջինների կամ ուղղակի սոլո ֆիլմերի արանքում տեղադրում էր այսպես կոչված «հանգուցային» ֆիլմեր, որոնք դժվար է անվանել քրոսովերներ, սակայն որոնք, հավաքելով արդեն իսկ ներկայացված կերպարներին միասին մեկ ֆիլմում՝ մի լավ թափ էին տալիս ընդհանուր սեթինգը, ինչից հետո ճյուղավորվում էին արդեն նոր օրիջինները/սոլո ֆիլմերը՝ ելնելով հենց այդ «ցնցման» տրամաբանությունից։ Առաջին ֆիլմում սպառնում էին Նյու Յորքին, երկրորդում՝ Երկիր մոլորակին, երրորդում՝ Տիեզերքի կեսին, իսկ չորրորդում՝ ընդհանրապես ամբողջ Տիեզերքին։ Հերոսների էմոցիոնալ կապը ևս ամրապնդվում էր սպառնալիքից սպառնալիք՝ ներքին կոնֆլիկտից ներքին կոնֆլիկտ՝ հասնելով իր կատարսիսին հենց «Վերջնախաղում»։ Ամենամեծ ցնցումը, որ ոչ միայն փոխելու էր MCU-ի դեմքն, այլև առաջացնելու է նոր, անկանխատեսելի հետևանքներ ու տիեզերքը զարգացնելու նոր հնարավորություններ։
«Վերջնախաղը» ծայրահեղ երկրպագուակենտրոն (եթե կարելի է նման բառ օգտագործել) ֆիլմ է՝ նկարված հենց երկրպագուների համար, անգամ՝ երկրպագուների մասին՝ ի շնորհակալություն նրանց համբերության 11 տարիների համար։ Ու լրիվ օրինաչափ է ու բնական, որ եզրափակիչ ֆիլմում, երկար տարիների ընկերությունից ու հարազատությունից հետո բաժանումը պետք է նաև ծայրահեղ էմոցիոնալ լինի, ավելին՝ կինեմատոգրաֆիկ հնարքների զգալի մասը կենտրոնացած են հենց նոստալգիայի, էմոցիոնալ կապի, յուրաքանչյուր երկրպագուի համար խիստ անձնական շերտերի վրա. երբ հերոսները հայտնվում են 2012-ի Նյու Յորքում, մեծ էկրանին ֆիլմը նայելիս միաժամանակ վերապրում ես 7 տարի առաջ կրկին կինոթատրոնի դահլիճում առաջին ֆիլմի դիտումը, իսկ Վորմիռում տեղի ունեցածն իր էմոցիոնալ կշիռով անգամ գերազանցում է «Անվերջ պատերազմում» (Avengers: Infinity War, 2018) Թանոսի ու Գոմորայի դրվագը, որովհետև դու հրաշալի տիրապետում ես բեքգրաունդին, գիտես, թե որ հերոսն ինչով է ապրում, որովհետև 11 տարիների ընթացքում MCU-ում հաջողվել է ստեղծել կենդանի հերոսներ։
Ֆիլմը քննադատում էին ժամանակային ճանապարհորդությունների համար, սակայն, ինչպես ասվում է հենց ֆիլմում, դրանք ժամանակային ճանապարհորդություններ չեն դասական իմաստով։ MCU-ն, վստահաբար, քվանտային մակարդակով էվերեթյան տիեզերք է, այսինքն՝ բաղկացած է բոլոր հնարավոր պատմությունների սուպերպոզիցիայից, ու ճանապարհորդությունը ալիքային ֆունկցիայի մի կետից մյուսը կարող է անկանխատեսելի հետևանքների բերել, բայց դա սովորական ժամանակային ճամփորդություն չի։ Միջամտությունն ալիքային ֆունկցիայի տարրերին բերում է դրանց բաժանման կամ միավորման, նոր ճյուղավորումների, անկանխատեսելի արդյունքների, ու այստեղ նաև երևում է Վրիժառուների էության, եթե կարելի է այսպես ասել, մութ կողմը։ Դա կարելի է անվանել տիեզերական մասշտաբի էգոիզմ, բայց նրանք չէին կարող չիմանալ, որ փրկելով սեփական աշխարհը՝ միգուցե կործանման են տանում բազում այլ աշխարհներ։ Դրա գիտակցումը շատ ավելի խորը ու ծավալուն է դարձնում է «Վերջնախաղը», որպես սեփական աշխարհը պահպանելու ու փրկելու փորձ։ Թոնի Ստարկի անձնազոհությունը, որպես ոչ միայն այս պատմության, այլ ընդհանրապես՝ MCU-ի ապոգեյ, վերոնշյալի տրամաբանական շարունակությունն էր. Թոնին, որպես հանճարեղ գիտնական, չէր կարող չիմանալ իր քայլերի հետևանքների մասին, իսկ Սթրենջը, որպես այդ բազում տիեզերքներով ճանապարհորդելու կարողություն ունեցող կախարդ, հստակ գիտակցելով, որ առանց Սթարկի անձնազոհության մեր բաժին տիեզերքը տարրալուծվելու է անթիվ հնարավորությունների գետում, առանց որևիցե բառ ասելու ուղղորդեց նրան։ Թոնի Սթարկը սկսեց MCU-ն, կարելի է ասել՝ ձևավորեց այդ տիեզերքն ու ինքն էլ թույլ չտվեց, որ այն անհետանա՝ սեփական կյանքի գնով. էլ ի՞նչ է պետք կատարսիսի համար։
Կատարսիսին համար պետք էր շարունակել մարվելյան Մուլտիվերսի թեման, երբ հանկարծ պարզվեց, որ MCU-ն (կամ Երկիր-199999, կամ Երկիր-616) ընդամենը մեկն է անվերջ քանակի տիեզերքներից։ Բացի այդ, պետք էր դրսևորել անհրաժեշտ կրեատիվ` Մուլտիվերսի տված հնարավորություններից օգտվելու համար, ոչ թե օգտագործել այն խառնաշփոթը բացատրելու նպատակով։ Կարճ ասած, չորրորդ ֆազան, որը մեկնարկել է 2021-ին, Մուլտիվերսի թեման շարունակեց, ավելին, հենվեց այդ թեմայի վրա, սակայն կրեատիվը, մի քանի փայլուն դեպքեր չհաշված, գնալով ավելի ու ավելի թուլացավ։
Վերջապես, խոսենք ամենասանձարձակ կինեմատոգրաֆիկ մուլտիվերսի մասին։ «Ռիքն ու Մորտին» (Rick and Morty) անիմացիոն սերիալի առանցքում տարբեր տիեզերքներով ճամփորդող հանճարեղ գիտնական Ռիք Սանչեսի ու իր թոռան` Մորտիի աներևակայելի արկածներն են։ Հեղինակներ Դեն Հարմոնն ու Ջասթին Ռոյլանդը շատ լավ գիտեն Մուլտիվերսի գաղափարի ուժը, ու սերիալի գոյության ընթացքում երբեք ոչնչով չեն սահմանափակել իրենց երևակայությունը` կառուցելով անվերջ հնարավորությունների Մուլտիվերս, ավելի ճիշտ` անվերջ քանակի մուլտիվերսների Գերմուլտիվերս, որտեղ գոյություն ունի բացառապես ամեն ինչ։ Ավելի սանձարձակ անհնար է պատկերացնել։