Բրդավաճառի որդին, Հավլաբարի նեղ փողոցներն ու նավթի խնայողությունը. Նար-Դոսի կյանքի դրաման
Գարնան առաջին օրը՝ 1867 թվականի մարտի 1-ին, Թիֆլիսի Հավլաբար թաղամասում ծնվեց Նար-Դոսը: Տարիներ անց նա պիտի դառնար հոգեբանական ռեալիզմի ներկայացուցիչ, ով իր ստեղծագործություններով բացահայտում էր քաղաքային կյանքի տարբեր խնդիրներ և ներկայացնում հերոսների հոգեբանական շերտերը, բայց մինչ այդ՝ Միքայելից` Նար-Դոս դառնալու ճանապարհի մասին։
Ապագա գրողի անունը Միքայել Հովհաննիսյան էր: Բրդավաճառի ընտանիքում ծնված տղան դեռևս պատկերացում չուներ, թե ինչ ուղի է ընտրելու կյանքում: Միքայելի հայրը՝ Զաքարը, բրդավաճառ էր: Նրա առաջին կինը վաղաժամ մահացել էր՝ թողնելով երեք երեխա: Այնուհետև Զաքարը երկրորդ անգամ ամուսնացել էր հրաշալի կնոջ՝ Օվսանի հետ: Նրանք ունեցել էին ևս չորս զավակ, որոնցից մեկն էլ Միքայելն էր:
Միքայելի մայրն իրենց թաղամասում հայտնի էր իր գեղեցկությամբ ու բազմաթիվ այլ շնորհներով, որի համար նրան «կոնա Օվսան» էին կոչում: Ի տարբերություն հոր, ով վրացերեն շատ քիչ գրել-կարդալ գիտեր, մայրը բարձր էր գնահատում կրթությունը և ցանկանում էր, որ որդին լավ կրթություն ստանա: Տան խոսակցական լեզուն հայերենն էր, և Միքայելի մեջ վաղ տարիքից սեր առաջացավ դեպի մայրենի լեզուն:
Սկզբնական կրթությունը Միքայելը ստացավ Սուրբ Կարապետ եկեղեցու ծխական դպրոցում՝ հիմնականում տերթոդիկյան մեթոդներով: Այնուհետև ուսումը շարունակեց Նիկոլաևյան երկդասյա ռուսական դպրոցում, որտեղ կրթությունը տևում էր չորս տարի:
Միքայելի մայրը ամեն կերպ փորձում էր որդուն ընդունել Ներսիսյան դպրոց: Հանդիպման ժամանակ դպրոցի տեսուչը Միքայելին չգիտես ինչու հարցնում է, թե ինչ կաշվից են պատրաստված նրա կոշիկները: Միքայելն էլ պատասխանում է, որ դա կարևոր չէ, և եթե տնօրենն ուրիշ բան ունի հարցնելու, կարող է հարցնել: Տեսուչին դուր չի գալիս տղայի սկզբունքային պատասխանը, և նա Միքայելին չի ընդունում դպրոց:
Հետագայում Միքայելն ընդունվում է Քութայիսի նահանգի Խոնի ուսուցչական սեմինարիան, սակայն խորթ եղբոր դրդմամբ հայրը չի վճարում ուսման վարձը, և Միքայելը ստիպված է լինում վերադառնալ Թիֆլիս:
Թիֆլիս վերադառնալուց հետո Միքայելն ընդունվում է Միքայելյան արհեստագործական դպրոց: Նրա նպատակը փականագործ դառնալը չէր, պարզապես այդտեղ սովորելն անվճար էր, բացի դրանից նաև անվճար սնունդ էին տալիս աշակերտներին: Այս որոշումը, որը պայմանավորված էր նյութական դժվարություններով, իրականում բախտորոշ դարձավ Միքայելի համար:
Այստեղ Միքայելը մտերմանում է ապագա բանաստեղծ Ալեքսանդր Ծատուրյանի հետ: Նրանք հնարավոր ամեն պահի զրուցում էին գրականությունից: Դա նկատում է գրականության և կրոնի ուսուցիչ Արսեն Բագրատունին: Այս բացառիկ մանկավարժը դեմ էր չոր ու ցամաք ուսուցմանը, նրա դասերն աշակերտների հնարավորությունների բացահայտմանն էին ուղղված: Հետագայում Նար-Դոսը գրում է.
«Եթե ես ու Ծատուրյանը վերջը մի բան դարձանք, դրա համար մեծապես պարտական ենք հայր Բագրատունուն»։
Ապագա գրողը արհեստագործական ուսումնարան մտավ ճարահատյալ, բայց այնտեղ գտավ թե՛ լավագույն ընկերոջը, թե՛ գրականության լավագույն ուսուցչին, թե՛ իր կոչումը: Կրթության պակասը Նար-Դոսը լրացնում էր՝ կարդալով համաշխարհային գրականության ու փիլիսոփայության մեծերին: Առհասարակ, Միքայելին գրքերի աշխարհը գրավում էր դեռ փոքր տարիքից։ Միքայելի ընթերցասիրությունը, սակայն, դուր չէր գալիս նրա եղբոր կնոջը: Երբ Միքայելը երեկոները նավթավառի լույսի ներքո կարդում էր, եղբոր կինը մոտենում, լույսն անջատում էր՝ նախատելով, որ նավթը թանկ է ու չի կարելի ծախսել այն անկարևոր բաների վրա:
Վերադառնալով Նար-Դոսի կոչմանը։ Այնպես չէ, որ գրողը միանգամից սկսել է ստեղծագործել։ Սկզբնական փուլում նա իրեն նվիրում է լրագրողի մասնագիտությանը: 1890-1906 թվականներին եղել է «Նոր դար» թերթի պատասխանատու քարտուղարը: 1904 թվականին որպես քարտուղար և սրբագրիչ է աշխատել «Տարազ» պարբերականում, իսկ 1913-1918 թվականներին՝ «Սուրհանդակ» թերթում: Խորհրդային կարգերի հաստատումից հետո որոշ ժամանակ շարունակել է սրբագրիչի աշխատանքը:
Այսպիսով, Նար-Դոսի գրական կյանքը սկսվեց 19-րդ դարի 80-ական թվականներին: Սկզբում գրում էր բանաստեղծություններ, որոնցից մի քանիսը 1883-1888 թվականներին լույս տեսան «Արաքս» հանդեսում և «Սոխակ Հայաստան»-ի ժողովածուում: Այնուհետև սկսեց գրել պատմվածքներ, որոնցից շատերը մինչև օրս հայ գրականության պարտադիր ընթերցանության նյութեր են։ Այս շարքում գուցե ամենաառանցքային պատմվածքը «Ես և Նա»-ն էր՝
Ես սիրում էի նրան։ Կրկնե՞մ արդյոք սիրո այն խոսքերը, որոնք այնքան ծիծաղելի ու տաղտկալի են թվում կյանքի հմայքը կորցրած սկեպտիկներին, բայց որոնք մի-մի հայտնություններ են նորաբողբոջ սիրող սրտերի համար։ Ամեն անգամ, որ նայում էի նրա զարմանալի պայծառ աչքերին, որոնց մեջ կարծես արևն էր վառվում, ամեն անգամ, որ լսում էի նրա կենսաթրթիռ ծիծաղը, որի մեջ կարծես գարնանային չարաճճի վտակ էր քչքչում, ամեն անգամ, որ առնում էի նրան գիրկս ու ականջիս մոտ լսում նրա կուսական կրծքի հևքը, այտերիս վրա զգում էի նրա թավիշ մազերի էլեկտրականացնող շփումը,– ինձ տիրում էր այնպիսի այնպիսի մի խենթ զգացում, որի ազդեցության տակ պատրաստ էի գործել և՛ ամենամեծ առաքինությունը, և՛ ամենամեծ ոճիրը— միայն թե նա հրամայեր…
Նար-Դոսն ուժերը փորձեց նաև դրամատիկական ժանրում՝ հեղինակեց «Մայինի գանգատը», «Մեղր և ճանճեր» (1886), «Եղբայր» (1887) պիեսները: 1886 թվականից սկսեց գրել վեպեր, վիպակներ: Միխո-Օհան ստորագրությամբ «Նոր դար» թերթում հրատարակվեց նրա «Ճշմարիտ բարեկամը», որին հաջորդեցին «Նունե» (1887), «Բարերար և որդեգիր» (1888) վիպակները, «Քնքուշ լարեր» (1887), «Զազունյան» (1890) վեպերը: Այս ստեղծագործություններում Նար-Դոսը ներկայացրեց իր տեսակետը, ներկայացրեց մարդկանց, որոնք հասարակական պարտքը կատարելու գիտակցությամբ զոհում են իրենց անձնականը:
Շատ կարևոր է, թե ինչպես ստեղծագործական այս ճանապարհին Միքայելը դարձավ Նար-Դոս։ Մի անգամ գրողի հայրը հիվանդանում է: Տատի խորհրդով նրան մեղրատու ծաղիկ նարդոսից պատրաստված հյութ են տալիս և տղամարդն ապաքինվում է: Ապագա գրողը՝ Միքայել Հովհաննիսյանը, շատ է տպավորվում այս դեպքից. նրան նարդոս ծաղիկը կախարդական մի բան էր թվում՝ օժտված կյանքը փրկելու, ավելի լավը դարձնելու հատկանիշներով:
Հետագայում այդ ծաղկի անվանումը նա դարձնում է գրական կեղծանուն՝ այն բաժանելով երկու մասի և միացնելով գծիկով՝ Նար-Դոս: «Ճշմարիտ բարեկամը» տպագրվեց Միխո-Օհան ստորագրությամբ, իսկ հաջորդը՝ «Նունեն», արդեն տպվեց Նար-Դոս գրական անունով:
Գրողը երազում էր երկու տղա ունենալ, մեկի անունը դնել Նար, մյուսինը՝ Դոս: Նա որոշել էր այդ երազանքն իրականացնելուց հետո անվան գրությունը փոխել, հանել գծիկը և գրել այնպես, ինչպես ծաղկի անունն է՝ միասնական: Բայց ճակատագիրը որոշեց, ու Նար-Դոսը պետք է ունենար միայն մեկ որդի՝ Նար Հովհաննիսյանը։
Վերադառնանք գրողի ստեղծագործական ճանապարհին։ Ստեփան Զորյանն ահա այսպես էր նկարագրում Նար-Դոսի տեսակը՝
«Նա ինձ հիշեցնում էր մեր հին գրիչներին, որ հանձն առած գործը կատարում են անձնուրաց և դրա համար նրան, հների լեզվով ասած, կարելի է կոչել իսկապես... հայ լեզվի, հայ խոսքի աշխատավոր»։
Նար-Դոսը քննադատաբար էր նայում բուրժուական հասարակությանը, մերժում էր նյութապաշտությունը, եսամոլությունը ու կեղծիքը: Նա խորապես ցավում էր վաշխառուների ճիրաններում անծայր թշվառության ու տգիտության մեջ տառապող գյուղացիության համար, կարծում էր, որ գյուղը պետք է փրկել ու լուսավորել, պետք է անձնվիրաբար հոգալ հասարակ ժողովրդի կարիքները:
Նար-Դոսը բարձր էր գնահատում գրականության դերը հասարակական կյանքում: Այս իմաստով նա հատկապես արժեքավորում էր ռեալիստական գրական մեթոդը՝ շատ խիստ խոսելով նատուրալիզմի դեմ: Գրական երկը, նրա համոզմամբ, պետք է առողջ զգացումներ արթնացնի մարդկանց մեջ, մինչդեռ Զոլայի նատուրալիզմն իր տեսությամբ, հիվանդացնում է ընթերցողի հոգին ու մարմինը, ջլատում նրա հոգեկան ուժերը, կյանքը մարդու համար դարձնում անտանելի պատիժ:
Ինքնատիպ է ռեալիզմի մասին ունեցած նրա պատկերացումը։ Նար-Դոսը կարծում էր, որ ռեալիզմը պետք է հոգեբանության միջոցով կյանքն արտացոլի այնպես, ինչպես որ է: Սակայն նա կանգ չէր առնում այդ կետում, ավելացնում էր, որ գրականությունը դաստիարակչական կարևոր անելիք ունի հասարակական կյանքում, մի յուրօրինակ դպրոց է, որը կոչում ունի գտնել արատների վերացման ուղիները: Այստեղից էլ ծնվում են նրա գրական հայացքները՝ գրականությունը չի կարող անտարբեր մնալ մարդկանց ու ժողովրդի բախտի նկատմամբ:
Նար-Դոսը շատ բան է սովորել նախորդող շրջանի գրողներից՝ Սունդուկյանից, Րաֆֆուց, Պատկանյանից, բարձր է գնահատել Տուրգենևին, Գոնչարովին, Տոլստոյին, Դոստոևսկուն և Չեխովին, նրանցից սովորել է կերպարների վարքագիծը հոգեբանորեն հիմնավորելու արվեստը:
Հովհաննես Թումանյանի խոսքով էլ՝ Նար-Դոսը մեծ հոգեվերլուծաբան էր: Գրողի ստեղծագործությունների յուրահատկություններից մեկն այն է, որ նա չի բավարարվում միայն իրականության պատկերմամբ, այլ խորանում է մարդկանց հոգեբանության մեջ՝ ցույց տալով արտաքին աշխարհի և հերոսների ներաշխարհի բարդ փոխհարաբերությունները: Նա ուսումնասիրում է մարդկային վարքագիծն ու զգացմունքները, փորձում է հասկանալ դրանց պատճառներն ու հետևանքները:
Որպես հոգեբանական վերլուծության վարպետ, Նար-Դոսը հատուկ ուշադրություն է դարձնում իր հերոսների ներքին մենախոսություններին: Նրա պատմվածքներում և վեպերում հաճախ կարելի է հանդիպել երկար մենախոսությունների, որոնք օգնում են ընթերցողին ավելի լավ հասկանալ հերոսների մտքերն ու զգացմունքները:
Նար-Դոսի ստեղծագործություններում կարևոր տեղ է զբաղեցնում նաև բնության պատկերումը: Նա հաճախ օգտագործում է բնապատկերները՝ արտահայտելու իր հերոսների հոգեբանական վիճակը: Բնության և մարդու միջև գոյություն ունեցող կապը նրա ստեղծագործություններում դառնում է հոգեբանական վերլուծության կարևոր միջոց:
Նար-Դոսին ճանաչում են բերել «Մեր թաղը» պատմվածաշարը, «Աննա Սարոյան», «Սպանված աղավնին» վիպակները, «Պայքար» և «Մահը» վեպերը:
Կյանքի ռեալիստական վերլուծության առաջին փորձն արել է «Աննա Սարոյան» (1888 թվական) նամականի-վիպակում, որտեղ մի ընտանիքի կործանման պատմությամբ գրողը ներկայացրել է այն մեծ խզումը, որ գոյություն ուներ մարդու իդեալների և իշխող հասարակության միջև: Երկում պատկերված է ընտանիք, որի անդամները տան գլխավորի՝ հոր, սնանկանալուց ու մահից հետո չեն դիմանում կյանքի փորձություններին և, ի վերջո, կործանվում են: Վիպակի հերոսուհին՝ Աննան, արտահայտում է սոցիալական մի ամբողջ խավի ողբերգությունը:
Այս խզումն առավել խորությամբ է արտահայտվել «Մեր թաղը» (1889-1890 թվականներ) նովելաշարում, որտեղ յուրաքանչյուր նովել մի դրամա է: Խավարի ու թշվառության միջավայրում մեծ չարիք են սնահավատությունն ու տգիտությունը («Սաքուլն ուխտ գնաց», «Ինչպես բժշկեցին»), վայրագությունն ու կոպտությունը («Թե ինչ եղավ հետո, երբ շաքարամանից երկու կտոր շաքար պակասեց», «Հոպոպ»), հարբեցողությունն ու բարոյական անկումը («Հոգուն վրա հասավ», «Սև փողերի տոկոսը»):
Նար-Դոսի պատմվածքներում և վեպերում հաճախ հանդիպում ենք հակադրության գեղարվեստական հնարքին: Նա հակադրում է տարբեր սոցիալական խավերի ներկայացուցիչներին, տարբեր գաղափարախոսությունների կրողներին, տարբեր արժեքային համակարգեր ունեցող մարդկանց: Այս հակադրությունների միջոցով նա կարողանում է ավելի հստակ ցույց տալ իր հերոսների բնավորության առանձնահատկությունները և նրանց գործողությունների դրդապատճառները:
Նար-Դոսի ստեղծագործական ոճի մեկ այլ կարևոր առանձնահատկություն է լեզվի և ոճի պարզությունը: Նա խուսափում է բարդ և ճոռոմաբանական արտահայտություններից, նախապատվությունը տալիս է պարզ և հստակ նախադասություններին: Սակայն այս պարզությունը չի նշանակում, որ նրա ստեղծագործությունները զերծ են գեղարվեստական արժեքից:
Ընդհակառակը, հենց այս պարզության շնորհիվ նրա ստեղծագործությունները դառնում են ավելի մատչելի և ազդեցիկ:
Մի քանի խոսք էլ գրողի անձնական կյանքից։ Նար-Դոսը բավական ուշ է ամուսնացել՝ մոտ 40 տարեկանում: Կինը իր հարևանուհին էր՝ Օլգան: Նրանք ունենում են երկու զավակ՝ Հասմիկը և Նարը: Որդուն իր գրական անունն է կիսով չափ տալիս՝ այն ներքին հավատով, որ տղան արվեստի մարդ կդառնա: Այդպես էլ լինում է. Նարը հայտնի օպերային երգիչ է դառնում:
Նար-Դոսը չի ճամփորդել, մի շրջան ապրել է Նոր Նախիջևանում, բայց գնացել է չուզելով, ինչ-որ վատ կանխազգացումներով: Իրեն լավ էր զգում իր միջավայրում:
Ժամանակակիցները Նար-Դոսին հիշում են իբրև պարզ և համակրելի անձնավորություն: Նար-Դոսի հմայքը զգալիորեն պայմանավորված էր նրա մարդկային նկարագրով: Ավետիք Իսահակյանն այսպես է նկարագրել գրողին՝
«Նար-Դոսը մեր խոսքի լուրջ վարպետներից է և մեր գրականության հարատև փառքերից մեկն է։ Նրա հոգին առաքինությունների բյուրեղացումն էր և մարդասեր, ընկերասեր, կարեկցող, ազնիվ և համեստ... Նար-Դոսի մեջ մարդը և գրողը իրարից անբաժան էին և իրար չժխտող»։
Ժամանակակիցները վկայում են, որ Նար-Դոսը ծայրաստիճան համեստ, լռակյաց մարդ էր: Նեղվում էր անգամ նոր հագուստից ու կոշիկից: Ըստ վկայությունների, նոր հագուստը տալիս էր եղբորը կամ եղբոր որդուն, որ մի քանի օր հագնեն, անցկացնեն փայլն ու ճռճռոցը, հետո նոր ինքն էր հագնում:
Նար-Դոսը մահացել է 66 տարեկանում՝ 1933 թվականին, և թաղվել Թիֆլիսի Խոջիվանքի գերեզմանատանը: Նրա հոգեբանական վերլուծությունները, սոցիալական խնդիրների նկատմամբ ունեցած զգայուն վերաբերմունքը և գեղարվեստական բարձր վարպետությունը եզակի են հայ գրականության մեջ։ Նրա ստեղծագործությունները ոչ միայն արտացոլում են իր ժամանակի իրականությունը, այլև բարձրացնում են համամարդկային հարցեր, որոնք արդիական են նաև այսօր։