Արարատ-73-ը, Ստալինի որդու առաջարկն ու «Սպարտակի» ռեկորդը. Լեգենդար Նիկիտա Սիմոնյանի ֆուտբոլային ճանապարհը
«Մարդ-դարաշրջան» ձևակերպումը շատ հազվադեպ է այսքան տեղին լինում։ 99 տարեկանում կյանքից հեռացած Նիկիտա Սիմոնյանի կյանքն իսկապես մի ամբողջ դարաշրջան է ամփոփում՝ հաղթանակների, ֆուտբոլային բարձունքների, ճակատագրական հանդիպումների ու լեգենդների մի դարաշրջան։ Սիմոնյանը ֆուտբոլային իր ժամանակաշրջանի վերջին կենդանի լեգենդն էր ու ամբողջ տարածաշրջանում և անգամ աշխարհում ֆուտբոլասեր հանրության արձագանքը, ափսոսանքի ու հիացմունքի խոսքերը սրա գլխավոր ապացույցն են։
ԻՆՉՊԵՍ ՀԱՅ ՏՂԱՅԻՆ ՆԻԿԻՏԱ ԱՆՎԱՆԵՑԻՆ
Սիմոնյանի ընտանիքը ցեղասպանությունից փրկված հայ ընտանիքներից է։ Ռուսաստանի Արմավիր քաղաքում է ծնվել, բայց 1930-ականներին ընտանիքի հետ Աբխազիա է տեղափոխվել։ Խորհրդային ֆուտբոլի ամենանշանավոր անուններից մեկը ձևավորվել ու առաջին քայլերն արել է հենց այնտեղ։ Ու ամեն ինչ սկսվեց բակային աղմուկից, տարեկիցների հետ անվերջ խաղերից, ծնողների զայրույթից։ Բայց ոչ մի բան տղային հետ չէր կանգնեցնում՝ անգամ հոր նկատողությունները։ Ֆուտբոլն իր տարերքն էր ու վերջ։
Այստեղ մի շատ կարևոր դետալ կա։ Նիկիտան ծնվել ու անվանակոչվել է որպես Մկրտիչ՝ Մկրտիչ Սիմոնյան։ Այս անունը բակի տղաները դժվար էին արտասանում՝ երկար էր ու բարդ։ Բայց տղաներն արագ լուծում գտան, նախ «Միկիտա» էին ասում, հետո՝ «Նիկիտա»։
Հայրն էլ չէր հասկանում, թե ինչու էր տղան ամբողջ օրը գնդակով այս ու այն կողմ վազում։ Բավականին երկար ժամանակ պահանջվեց, որպեսզի համոզվեր, որ այդ «անպետք խաղը» լուրջ բան է դառնալու։ Վերջնականապես հասկացավ, թե որդին ով է, երբ մի ամբողջ մարզադաշտ Սիմոնյանի անունն էր բացականչում։
ՍՈՒԽՈՒՄԻ ԲԱԿԵՐԻՑ ԴԵՊԻ ՄԵԾ ՖՈՒՏԲՈԼ
Ամեն ինչ սկսվեց, երբ Նիկիտային առաջին անգամ նկատեց Սուխումի «Դինամոյի» խաղացող Շոթա Լոմինաձեն։ Տղան իր տարիքին «համապատասխան» չէր խաղում։ Գնդակին ավելի արագ էր հասնում, դաշտը ավելի խորությամբ էր տեսնում, վստահ էր խաղում։ Այդ տարիքում նման հատկանիշները քչերի մոտ են այդքան ընդգծված։ Ահա այսպես հենց Լոմինաձեն որոշ ժամանակ սկսեց մարզել տղային և արդյունքն այնքան տպավորիչ էր, որ որոշ ժամանակ անց Նիկիտան «Դինամոյի» պատանեկան կազմում էր։
Կարճ ժամանակ անց Սիմոնյանին նկատեցին ու հրավիրեցին «Կռիլյա Սովետով», բայց նրա ճակատագիրը Մոսկվայի «Սպարտակն» էր։
Նիկիտա Սիմոնյանը «Սպարտակի» կազմում մի քանի անգամ դարձել է ԽՍՀՄ չեմպիոն և դարձել ակումբի պատմության լավագույն ռմբարկուն: «Սպարտակի» 9 համարը ակումբի կազմում խփել է 160 գոլ և ավելի քան վեց տասնամյակ ռեկորդակիր է եղել: Ակումբի թանգարանում Սիմոնյանին նվիրված առանձին տաղավար կա ու անգամ այդ տաղավարում նրա մրցանակների ու գավաթների համար բավարար տեղ չկա։
ԵՐԵՔ «ՈՉ»-ԵՐ, ՈՐ ՃԱԿԱՏԱԳՐԱԿԱՆ ԷԻՆ
«Սպարտակը» Սիմոնյանի գիտակցված ընտրությունն ու որոշումն էր, ոչ թե զուտ ֆուտբոլային հաշվարկ կամ առավել ևս պատահականություն։ Այս երեք «ոչ»֊երի պատմությունները սրա վառ ապացույցն են։
Մոսկվա տեղափոխվելուց հետո Նիկիտա Սիմոնյանի անունը ավելի հաճախ ու ավելի բարձր էր լսվում, խոստումնալից երիտասարդն ակնհայտորեն տարբերվում էր իր տաղանդով ու ունակություններով։ Դաշտում նա տպավորիչ էր ոչ միայն տեխնիկայով, այլ այսպես ասած խաղային ինտելեկտով։ Այս հատկությունը բազմաթիվ ֆուտբոլային ակումբների էր գրավում և առաջարկներն ու հրավերները չէին ուշանում։ Այս առումով Սիմոնյանը երեք անգամ ընտրության առաջ կանգնեց ու երեք անգամն էլ ասաց «ոչ»։
Առաջին առաջարկը Թբիլիսիից էր։ Այդ տարիներին Թբիլիսիի «Դինամոն» հզոր, ազդեցիկ ակումբ էր, և այնտեղի մարզիչներն ու ղեկավարները համոզված էին, որ Սիմոնյանին կարող են բերել իրենց թիմ։ Զրույցը երկար էր ու համառ։ Սիմոնյանի հետ խոսում էին ջերմ, նույնիսկ ընկերական տոնով՝ խոստանալով, որ նոր քաղաքի, նոր թիմի ու նոր հնարավորությունների հետ մեկտեղ, եթե պետք լինի, նոր անձնագիր էլ կտան։
«Անձնագիրն ի՞նչ ես անում, կարող ենք անգամ ազգանունդ փոխել՝ Սիմոնիշվիլի դառնաս»։
Բայց անձնագիրն ու մյուս պատճառները ընդամենը պատրվակ էին։ Սիմոնյանն արդեն որոշում էր կայացրել՝ պիտի գնար Մոսկվա։
Երկրորդ ազդեցիկ հրավերը ստացավ «Տորպեդոյից»։ Առաջարկը խիստ գրավիչ էր, շատերի համար սա հրաշալի հնարավորություն կարող էր լինել, բայց Սիմոնյանը նորից ընտրեց «Սպարտակը»։ Ու պետք է փաստել, որ այս բոլոր դեպքերում էլ մերժելու համար մեծ համարձակություն էր պետք, բայց Նիկիտա Սիմոնյանն անգամ չէր երկմտում։
Ամենաբարդ և միաժամանակ ամենաուշագրավ «ոչ»-ը Ստալինի որդու համար էր նախատեսված։ Եթե ուղիղ ասենք՝ ապա ցանկության դեպքում Վասիլի Ստալինը շատերի ճակատագրերը որոշելու ուժ ու հնարավորություն ուներ։ Մի առիթով նա Սիմոնյանին կանչում է ու ասում, որ վերջինս պետք է խաղա իր թիմում՝ «ВВС»-ում։ Սա ամենայն հավանականությամբ ոչ թե որպես առաջարկ էր հնչում, այլ հստակ ակնկալիք։ Սիմոնյանը հետագայում պատմում էր, որ այդ խոսակցության ժամանակ դեռ ամբողջովին չէր գիտակցում, թե ինչ ռիսկի է դիմում։ Բայց այդ պահին բարձրաձայնում է իր միակ ցանկությունը՝ «ես ուզում եմ մնալ «Սպարտակում»։»
Ահա այսպես Նիկիտա Սիմոնյանը մնաց «Սպարտակում», իսկ հետո արդեն՝ պատմության մեջ։ «Սպարտակի» կազմում Սիմոնյանը դարձել է ԽՍՀՄ քառակի չեմպիոն (1952, 1953, 1956, 1958) և կրկնակի գավաթակիր (1950, 1958)։
1956 թվականին Սիմոնյանը ԽՍՀՄ հավաքականի կազմում դարձավ օլիմպիական չեմպիոն։ Իսկ 1958-ին Շվեդիայում նա առաջին խորհրդային ֆուտբոլիստն էր, որն առաջին գոլը խփեց աշխարհի առաջնության եզրափակիչ մրցաշարերում։ Խորհրդային հավաքականն առաջին անգամ էր մասնակցում մրցաշարին։ Ստադիոնում լարվածությունն ու սպասումները այնքան խտացված էին, որ նույնիսկ փորձառու խաղացողը կարող էր շփոթվել։ Սիմոնյանը ոչ միայն չշփոթվեց, այլ դարձավ պատմական պահի հեղինակը։
1950-ականների վերջից Սիմոնյանը մոտենում էր կարիերայի վերջնակետին։ 1959-ին, երբ ընդամենը 33 տարեկան էր, որոշում է ավարտել որպես մարզիկ իր սպորտային կարիերան։ Այս որոշումը շատերի համար շոկային էր, որովհետև Սիմոնյանը հրաշալի մարզավիճակում էր ու դեռ շատ անելիք ուներ։ Բայց ֆուտբոլիստը մեկ այլ գաղափարի կողմնակից էր.
«Շատ ավելի ճիշտ է, երբ խաղացողն ինքն է կանգ առնում, ոչ թե սպասում է, թե երբ իրեն կասեն՝ ժամանակդ անցել է»։
Այս սկզբունքը նա հետագայում ևս կիրառեց, բայց արդեն մարզչի կարգավիճակում։
ՄԱՐԶՉԱԿԱՆ ԿԱՐԻԵՐԱՆ ՈՒ ԱՐԱՐԱՏ-73-Ը
Սիմոնյանի ֆուտբոլային կարիերայի ավարտը շատերի համար անակնկալ էր, բայց իրականում նա չէր շտապում հեռանալ ֆուտբոլային կյանքից։ Հաջորդ քայլը մարզչական կարիերան էր ու անշուշտ՝ կրկին հարազատ «Սպարտակ»-ում։ Հաջողությունն անմիջապես չեկավ, մեկ-երկու տարի լուրջ ջանքեր էին պետք։ Բայց արդյունքը երկար սպասեցնել չտվեց։ Որպես գլխավոր մարզիչ Սիմոնյանը թիմին երկու անգամ հասցրեց ԽՍՀՄ չեմպիոնության (1962, 1969) և երեք անգամ նվաճեց ԽՍՀՄ գավաթը (1963, 1965, 1971)։
Սա կարծես ստացված ու ավարտուն պատմություն էր՝ նույն թիմում հաջողել թե՛ որպես մարզիկ, թե՛ որպես մարզիչ։ Բայց ճակատագիրը մեկ այլ անակնկալ էլ ուներ Սիմոնյանի համար։ Այս անգամ՝ Երևանի ուղղությամբ։
1973 թվականին Սիմոնյանը ստանձնեց Երևանի «Արարատի» գլխավոր մարզչի պաշտոնը, իսկ ավելի ճիշտ կլինի ասել՝ պատասխանատվությունը։ ԽՍՀՄ առաջնությունը ծանր էր, մրցակցային, հստակ ֆավորիտներ ու հսկաներ կային։ «Արարատը» լավ թիմ էր համարվում, բայց ոչ գլխավոր ֆավորիտ։
Սիմոնյանը հստակ առաքելություն ուներ՝ թիմին պետք է սովորեցներ ավելի լայն մտածել, խաղը տեսնել դաշտի սահմաններից անդին։ Նաև ու առաջին հերթին հոգեբանորեն էր պատրաստում տղաներին։ Ու որպես մարզիչ առաջին բանը որ արեց, ոչ թե ֆուտբոլային տեխնիկա կամ մարտավարություն մշակելն էր, այլ տղաներին օպերա տանելը։ «Արարատի» լեգենդար հարձակվող Լևոն Իշտոյանը հետագայում պատմում էր, որ այդ այցից հետո ֆուտբոլիստները հաճախ էին օպերա դիտելու գնում։
Արդյունքում Նիկիտա Սիմոնյանը և ֆուտբոլիստները ստեղծեցին մինչև այսօր հայկական ֆուտբոլի համար բացառիկ, անհասանելի, ապշեցուցիչ մի պատմություն։ ԽՍՀՄ ֆուտբոլային ուժեղ թիմերի կողքին «միջակի» համբավ ունեցող «Արարատը» 1973-ին դարձավ ԽՍՀՄ չեմպիոն եւ գավաթակիր։ «Արարատ 73»-ին սկսեցին սիրել ոչ միայն գրանցած արդյունքների, այլև ցուցադրած կախարդական ֆուտբոլի համար։ Նրանք մի ամբողջ ազգի պարգևեցին այնպիսի մի տոն, որը մինչև օրս մասշտաբի և էմոցիոնալ արձագանքի առումով անմրցելի է մնում։
ՎԵՐՋԻՆ ՏԱՐԻՆԵՐԸ
Կյանքի վերջին տասնամյակներում Նիկիտա Սիմոնյանն այլևս ակտիվորեն չէր հայտնվում ֆուտբոլային թեժ մրցաշարերի կիզակետում, բայց մինչև վերջին պահն էլ ապրում էր ֆուտբոլով, աջակցում ու խորհուրդներ էր տալիս նոր սերնդին։ Մի քանի շաբաթ առաջ Սիմոնյանը նշում էր 99-ամյակը։ Լրագրողների հարցին, թե որն է երկարակեցության գաղտնիքը, Սիմոնյանը ժպտաց ու ասաց.
«Դա ծնողներիս էր պետք հարցնել։ Իսկ ես ուղղակի դեռ չեմ հասկանում, թե ինչու եմ մնացել, երբ իմ ամբողջ սերունդն արդեն գնացել է «այնտեղ»։ Մի տեսակ անհարմար բան է ստացվում»:
Նիկիտա Սիմոնյանն իսկապես իր սերնդակից ընկերներից վերջինն էր։ Սիմոնյանը հայ, խորհրդային և համաշխարհային ֆուտբոլում բացառիկ անուն թողեց ու սա արեց թե՛ որպես ֆուտբոլիստ, թե՛ որպես մարզիչ։
