Ուշագնաց արվեստասերը, Ֆլորենցիայի մոգական ուժն ու վտանգավոր Բոտիչելլին. Ստենդալի համախտանիշը հոգեսոմատիկ խնդի՞ր է, թե՞ ռոմանտիկ միֆ
Ասում են՝ արվեստը բուժում է։ Բայց, փաստորեն լինում են դեպքեր, երբ արվեստն առողջական, այս դեպքում՝ հոգեսոմատիկ խնդիրների պատճառ է դառնում։ Արվեստի բազմաթիվ գործեր կան, որոնք դիտելիս ասում ենք՝ «շունչս կտրվեց» կամ «սիրտս մի պահ կանգ առավ»։ Ստենդալի համախտանիշի դեպքում այս արտահայտություններն այնքան էլ փոխաբերական իմաստով չեն կիրառվում։ Արվեստի որոշ նմուշներ տեսնելիս մարդիկ բառացիորեն ֆիզիկապես թուլանում են, սրտախփոց, գլխապտույտ և հալյուցինացիաներ են ունենում։ Ու սա հատկապես նկատելի է արվեստի լավագույն նմշուներով հայտնի Ֆլորենցիայում։
Համախտանիշն իր անվանումը ստացել է 19-րդ դարի ֆրանսիացի գրող Ստենդալի անունից, որը համախտանիշը նկարագրել է «Նեապոլ և Ֆլորենցիա. ճանապարհորդություն Միլանից Ռեջո» գրքում, որտեղ պատկերել է 1817 թվականին Ֆլորենցիա կատարած այցի զգացողությունները.
«Երբ ես դուրս էի գալիս Սուրբ Խաչի եկեղեցուց, սիրտս սկսեց արագ խփել, ինձ թվաց, որ ցամաքել է կյանքի աղբյուրը, ես քայլում էի՝ վախենալով ընկնել երկրի վրա... Ես տեսա արվեստի գլուխգործոցներ, որոնք ծնվել են կրքոտ եռանդով. այդ ամենից հետո ամեն ինչ դարձավ անիմաստ, փոքր, սահմանափակ, քանի որ կրքերի քամին դադարում է բարձրացնել առագաստները, որոնք առաջ են մղում մարդկային հոգին, այդ ժամանակ հոգին կրքերից զրկվում է, իսկ դա նշանակում է, որ զրկվում է արատներից և արժանիքներից։»
162 տարի անց, 1979-ին, իտալացի հոգեբույժ դոկտոր Գրացելլա Մագերինին, որը ղեկավարում էր Ֆլորենցիայի Սանտա Մարիա Նուովա հիվանդանոցի հոգեբուժական բաժինը, տարօրինակ մի բան նկատեց։ Նա ծանոթ էր Ստենդալի հուշերին և երկար ուսումնասիրություններից հետո հասկացավ, որ Ֆլորենցիա եկած շատ զբոսաշրջիկներ արվեստի տարբեր նմուշներ տեսնելուց հետո տարօրինակ ախտանիշներ են ունենում։
Մագերինին ուսումնասիրեց ավելի քան 100 դեպք։ Արդյունքները հրապարակեց հետազոտական աշխատության մեջ։ 1989-ին նա հրատարակեց «La Sindrome di Stendhal» գիրքը՝ 106 դեպքերի մանրամասն նկարագրությամբ։ Գրքում նա հիվանդությունների դեպքերը դասակարգել է ըստ մարդկանց ծագման։ Հյուսիսային Ամերիկայից և Ասիայից եկած զբոսաշրջիկները չեն ենթարկվում այդ համախտանիշին, քանի որ այն կապված չէ նրանց մշակույթի հետ։ Իտալացի զբոսաշրջիկները նույնպես ունեն իմունիտետ, որովհետև նրանք սովոր են նման մթնոլորտին։ Ի թիվս այս զբոսաշրջիկների՝ այս համախտանիշին առավել նախատրամադրված են դասական կամ կրոնական կրթություն ունեցող միայնակ մարդիկ՝ անկախ նրանց սեռական պատկանելիությունից։
Դոկտոր Մագերինին ուսումնասիրեց զբոսաշրջիկների մի խումբ։ Նրանք Ուֆֆիցիի պատկերասրահից վատ ինքնազգացողությամբ դուրս էին գալիս հատկապես Կարավաջոյի կամ Միքելանջելոյի գործերը տեսնելուց հետո։ Հանկարծ սկսվում էին սուր ախտանշանները՝ խուճապ, գլխապտույտ, սրտի արագ զարկեր, լաց, սրտխառնոց, սաստիկ քրտնարտադրություն։ Երբեմն նույնիսկ հալյուցինացիաներ, ծանր մտքեր կամ հակառակը՝ էյֆորիա։
Հետաքրքիր էր, որ տուժողները հիմնականում տղամարդիկ էին՝ 25-40 տարեկան, լավ կրթությամբ, միայնակ ճանապարհորդողներ Արևմտյան Եվրոպայից։ Մագերինին համոզված էր, որ այս մարդիկ արդեն իսկ ունեին թաքնված հոգեբանական խնդիրներ։ Մեծ արվեստի հզոր ազդեցությունը պարզապես ընդգծում էր դրանք, իսկ ճանապարհորդության սթրեսը սրում էր վիճակը։
Անցան տարիներ, տասնամյակներ ու ոլորտի մասնագետները շարունակում են ուսումնասիրել այս երևույթը։ Հոգեթերապևտ Պաոլո Մոլինոն ասում է՝ Ֆլորենցիան կարծես արվեստի Դիսնեյլենդը լինի։ Քաղաքում ուր էլ շրջես՝ կհանդիպես մի գեղեցիկ բանի։ Կարծես անընդհատ ապտակներ ստանաս, զարմանալու զգացումն անգամ բթանում է։ Մոլինոն դպրոցական տարիներից ապրում է Ֆլորենցիայում, բայց՝ կենտրոնից շատ հեռու։
«Երբեք չեմ գնում կենտրոն, եթե կարող եմ խուսափել։ Չափազանց շատ մարդ կա»։
Վերադառնալով թանգարաններ։ Բոտիչելլիի «Վեներայի ծնունդը» կտավը, կարծես, հատուկ ուժ ունի։ Ուֆիցիի տնօրենը պատմում է.
«Առնվազն մեկ էպիլեպտիկ նոպա ենք ունեցել Վեներայի առջև։ Մեկ այլ պարոն էլ սրտի կաթված է ստացել կտավի առջև»։
Այդ պարոնը 68-ամյա Կառլո Օլմաստրոնին էր՝ Բանո ա Ռիպոլի քաղաքից։ 2018-ի դեկտեմբերին Ուֆիցի պատկերասրահում կաթված է ստացել։
«Մոտեցա Բոտիչելլիի «Վեներայի ծնունդին»։ Հիանում էի այդ հրաշքով, երբ հանկարծ ուղեղս մթագնեց»։
Նրա այս պատմությունն արագ տարածվեց Իտալիայի և միջազգային մամուլում՝ որպես Ստենդալի համախտանիշի նոր դեպք։
«Երկու կորոնար զարկերակներս խցանվել էին։ Գուցե «Վեներայի ծնունդը» տեսնելով՝ զարկերակներս որոշեցին, որ ավելի գեղեցիկ բան չկա աշխարհում և ընդմիշտ փակվեցին»։
Բարեբախտաբար, Օլմաստրոնին փրկվեց ու առողջացավ։ Մասամբ՝ շնորհիվ այն բժիշկների, որոնք այդ պահին Ուֆիցիում էին։ Նրանց թվում էին երկու սրտաբաններ, որոնք պարզապես այդ օրն այցելել էին պատկերասրահ։ Տղամարդն այս բժիշկներին անվանում է իր «պահապան հրեշտակներ»։
Շատ մասնագետներ կասկածում են՝ արդյո՞ք Ստենդալի համախտանիշը իսկապես առանձին հոգեբանական խանգարում է։ Հոգեբաններից մեկը նշում է.
«Այո՛, երբեմն Ուֆիցիում այցելուները սրտի կաթված են ստանում կամ վատ են զգում։ Բայց դա կարող է լինել փակ տարածքում հարյուրավոր մարդկանց մեջ գտնվելու պատճառով։ Գուցե պատճառն ագորաֆոբիան է, ոչ թե Բոտիչելլին»։
Մեկ այլ մասնագետի դիտարկմամբ՝ արվեստի գեղեցկությունից հուզվելը դեռ հոգեսոմատիկ խանգարում չէ։ Նույնիսկ, եթե դա բերում է անհանգստացնող կամ վտանգավոր ախտանշանների։
«Երբ նայում ես արվեստի որևէ գործի, ուղեղի որոշ հատվածներ ակտիվանում են՝ ճիշտ ինչպես գեղեցիկ տղամարդու կամ կնոջ տեսնելիս։ Բայց դա բավարար չէ համախտանիշ անվանելու համար։ Այն դեռ պաշտոնապես ճանաչված չէ, չկա DSM-5-ում՝ հոգեկան խանգարումների մեր ձեռնարկում»։
Հոգեթերապևտ Դի Լորետոն էլ կարծում է, որ զբոսաշրջիկների սպասումները Ֆլորենցիայից չափազանց մեծ են։ Ամենուր տեսել են Ֆլորենցիայի պատկերասրահներում պահվող արվեստի գործերը, երազել են սեփական աչքերով տեսնել։ Ու, երբ վերջապես հասնում են՝ զգացողությունները չափազանց սուր են։
«Գուցե սա զգացմունքային պոռթկում է։ Զբոսաշրջիկները հույս ունեն, որ Ֆլորենցիայի օդում ինչ-որ հատուկ բան կզգան»։
Այս տեսանկյունից Ստենդալի համախտանիշը նման է Երուսաղեմի համախտանիշին։ Սուրբ քաղաք այցելողները երբեմն կրոնական զառանցանքներ են ունենում։ Կամ Փարիզի համախտանիշին՝ երբ զբոսաշրջիկները հիասթափվում են, որ Ֆրանսիայի մայրաքաղաքը չի համապատասխանում իրենց անիրական սպասումներին։
Ամեն դեպքում՝ վերադառնալով Ստենդալի համախտանիշին պետք է նշել, որ այն առավել հաճախ ի հայտ է գալիս Ֆլորենցիայի՝ Վերածննդի բնօրրան 50 թանգարաններից որևէ մեկում այցի ընթացքում։ Հանկարծ այցելուն տարվում է զգացմունքների խորությամբ, որն արվեստագետը ներդրել է իր ստեղծագործության մեջ։ Ընդ որում, պատկերի տարածքում հայտնվելու ժամանակ նա անբնական սուր է ընկալում բոլոր զգացմունքները։ Համախտանիշի զոհերի ռեակցիաները տարբեր են՝ ընդհուպ մինչև հիստերիա կամ պատկերի ոչնչացման փորձ։ Չնայած համախտանիշի հարաբերական հազվադեպությանը՝ Ֆլորենցիայի թանգարանների պահակներին սովորեցնում են, թե ինչպես պետք է վարվել, երբ այցելուներից մեկի մոտ նկատում են այս համախտանիշի դրսևորումները։
Ռուս հետազոտողների դիտարկմամբ սա աֆեկտիվ-շոկային ռեակցիա է։ Ժամանակավոր է, անցողիկ։ Առաջանում է մարդու համար խիստ կարևոր էմոցիոնալ նշանակություն ունեցող օբյեկտի/արվեստի նմուշի հետ հանդիպումից։ Սովորաբար դրանք Վերածննդի արվեստի գլուխգործոցներ են։ Ախտանշանները տևում են մի քանի ժամ և անցնում ինքնուրույն՝ եթե մարդը այլ հոգեկան խնդիրներ չունի։
Համախտանիշը բնորոշող դեպքեր գրանցվում են նաև այսօր։
«Տարեկան 10-20 անգամ որոշ մարդիկ, որոնք շատ զգայուն են և գուցե ամբողջ կյանքում սպասել են այդ պահին, բուռն էմոցիաներ են ունենում, որը նաև վատ ինքնազգացողությամբ է արտահայտվում։ Արվեստի գործերը՝ Բոտիչելլիները, Դավիթը՝ իսկապես ճնշող են։ Որոշ մարդիկ կորցնում են կողմնորոշումը։ Միտքը կարող է շփոթվել։ Հաճախ տեսել եմ, թե ինչպես են մարդիկ սկսում լաց լինել»։
Այստեղ հստակ բուժում չկա։ Ամեն ինչ կախված է կոնկրետ ախտանշաններից։ Ստենդալի համախտանիշը հոգեկան պաթոլոգիա է, որը պահանջում է ախտանշանային թերապիա և հոգեթերապևտիկ օգնություն։
Աֆեկտիվ-շոկային ռեակցիայի դեպքում, եթե կա անհրաժեշտություն, ապա համապատասխան դեղամիջոցներ են նշանակում։ Հետազոտում են, պարզելու, թե ինչն է դրդել այդ վիճակին։ Հոգեթերապևտը աշխատում է լարվածությունը հանելու ուղղությամբ՝ զգացմունքներն ավելի կառուցվածքային է դարձնում, հիշողությունները մշակում են կոգնիտիվ-վարքային մեթոդներով։
Ամեն դեպքում, շատերը համոզված են, որ սա միայն Ֆլորենցիայի «խնդիրը» չէ։ Նույնը կարող է լինել Վենետիկում կամ Վերոնայում։ Արվեստը «հիմնականում» վտանգավոր չէ առողջության համար։ Ընդհակառակը՝ հանգստություն ու ներդաշնակություն է բերում հոգուն և մարմնին։ Ստենդալի համախտանիշը գուցե իսկապես հստակ ախտորոշում ունեցող խնդիր է, կամ էլ ռոմանտիկ միֆ՝ դեռ վիճելի է։ Բայց այն, որ Վերածննդի ժամանակաշրջանի արվեստը յուրահատուկ ուժ ունի և ունակ է քարացնել մարդուն՝ ակնհայտ է։ Ի վերջո, գուցե Ստենդալի համախտանիշը ոչ թե հիվանդություն է, այլ գեղեցկության առջև խոնարհվելու մեր ունակության ապացույցը։