Լենինի ստորագրությունը, Գայլ Վահանն ու ոտքով Փարիզ քայլող քահանան. Հեղափոխական բանաստեղծի պոեզիան և հայրենիքը
Հայ գրականության պատմության մեջ կան անուններ, որոնք ոչ միայն իրենց ժամանակը բնորոշողներն են, այլև նոր, մինչև այդ չլսված ու չկարդացված ասելիք փոխանցողներն են: Վահան Տերյանն այդ անուններից է։ Փոքր Վահանին հայրիկը «Գայլ Վահան» էր կոչում՝ իրական Գայլ Վահանի, հայ ազգային-ազատագրական շարժման գործչի մասին պատմություններ պատմելով։ Հետո Վահանը մեծացավ ու ազատագրական իր պայքարը մղեց այլ գործիքներով, բայց նույն նպատակով։
Ջավախքի Գանձա գյուղում, որտեղ 1885 թվականի փետրվարի 9-ին լույս աշխարհ եկավ ապագա բանաստեղծը, դեռ պահպանված էր հայկական ավանդական կենցաղն ու մշակույթը: Նրա նախնիները՝ հայտնի «Նալբանդենք» տոհմից, եղել են ձիերի պայտարներ և անասնաբույժներ: Նրանց մի մասը 1828-1829 թվականների ռուս-թուրքական պատերազմից հետո գաղթել է Էրզրումից և հաստատվել Ջավախքում: Մյուսները, ցավոք, հետագայում զոհ են գնացել թուրքական ջարդերին:
Վահանի պապը՝ Տեր Ղազարը, գյուղի հարգված քահանաներից էր: Քարոզիչ, որ շրջում էր Թուրքիայի հայկական բնակավայրերում և վերադառնում հարուստ նվերներով, սակայն կարճ ժամանակում շռայլում էր վաստակածն ու նորից մեկնում քարոզչության:
«Միշտ աղքատ ապրեց և աղքատ էլ մեռավ մեր բանաստեղծի այս նախատիպարը»։
Տերյանի հայրը՝ Սուքիասը, ևս հետաքրքիր անձնավորություն էր: Գիտության և կրթության նկատմամբ անհագ ծարավ ունեցող այս մարդը, չբավարարվելով Ախալքալաքի հոգևոր դպրոցում ստացած կրթությամբ, մի օր գաղտնի փախչում է՝ մտադրված հասնել Փարիզ և սովորել այնտեղի հայկական դպրոցում: Սակայն ճանապարհից նրան հետ են բերում: Դե, որովհետև ոտքով Փարիզ հասնելն այնքան էլ խելքին մոտ բան չէր։ Հետագայում նա դառնում է գյուղի քահանա, բայց երբեք չի դադարում սովորել: Բառարանների օգնությամբ սովորում է ռուսերեն, կարդում եվրոպական գրականություն, նույնիսկ 60 տարեկանում փորձում է ֆրանսերեն սովորել:
Վահանը տասներկուերորդ զավակն էր ընտանիքում: Չորս երեխա մահացել էին վաղ հասակում, իսկ ութը՝ չորս քույր և չորս եղբայր, մեծանում էին միասին: Եղբայրներն էին՝ Ղազարոսը, Արամը, Ներսեսը և Վահանը, քույրերը՝ Աշխենը, Թագուհին, Նախշունը և Հեղինեն:
Հայրը նրան «Գայլ Վահան» էր անվանում և հաճախ պատմում Գայլ Վահանի մասին պատմություններ: Սակայն փոքր Վահանն ամենևին էլ չէր արդարացնում իր մականունը: Ընդհակառակը, նա աչքի էր ընկնում իր մեղմ բնավորությամբ: Կարմրաթուշ, կլորիկ երեխա էր, որին հաճախ կարելի էր տեսնել մի անկյունում նստած կամ պառկած՝ եղունգները կրծելիս։
Եղբայրը՝ Արամ Տեր-Գրիգորյանը, որ անբաժան էր Վահանից նրա մանկության տարիներին, հուշերում գրում է.
«Երեխայական չարություններ չուներ, բայց երբ այդպիսիք պատահում էին, լինում էին անզուսպ և միշտ վերջանում էին որևէ նյութական վնասով կամ մարմնական վերքով: Ընդհանուր խաղերի ու չարությունների ժամանակ Վահանը հաճախ անարդարացիորեն էր տուժում՝ լինելով ամենաքիչը պաշտպանվելու և արդարանալու ընդունակը: Այդպիսի դեպքերում նա պարզապես լռում էր կամ ծիծաղում»:
Փոքր Վահանն առանձնահատուկ «տաղանդ» ուներ իրեն վնասելու: Նրա մատները միշտ վնասված էին, ծնկները՝ քերծված: Փոքր վերքերը փորձում էր ինքնուրույն բուժել՝ օրինակ վրան հող լցնելով: Իսկ երբ վերքը լուրջ էր լինում, լացելով վազում էր մոր մոտ: Մայրը՝ Յուղաբերը, որ քնքուշ, զգայուն կին էր և հումորի սուր զգացում ուներ, նրան դիմավորում էր «լավ է եղել» խոսքերով և անմիջապես օգնության էր հասնում:
Նախնական կրթությունը Վահանը ստացել է տանը՝ հոր անմիջական հսկողության ներքո: Հայրը, որ ինքը կրթության մեծ ջատագով էր, հրաշալի պատմող էր և երեխաներին ծանոթացնում էր առակների, հեքիաթների և զանազան պատմությունների հետ: Շուտով գյուղում դպրոց է բացվում, որտեղ դասավանդում է Ներսիսյան դպրոցի շրջանավարտ Աղասի Հովվյանցը: Թեև Վահանը տարիքի պատճառով չի ընդունվում դպրոց, սակայն հաճախ է այցելում այնտեղ և սովորում գրել ու կարդալ:
Վահանի հայրը՝ Տեր Սուքիասը, ինչպես արդեն հասկացանք, հավատում էր կրթության ուժին և երազում էր որդուն տեսնել Մոսկվայի հեղինակավոր Լազարյան ճեմարանում: Սակայն ճանապարհը դեպի այնտեղ հեշտ չէր: Նախ՝ տղան ուղարկվում է Ախալքալաք, որտեղ, սակայն, չի կարողանում հարմարվել քաղաքային միջավայրին: Քաղաքացիների արհամարհական վերաբերմունքը գյուղացիների նկատմամբ ստիպում է նրան մի քանի ամիս անց վերադառնալ տուն:
1895 թվականին, չնայած մոր առարկություններին, որը ցանկանում էր, որ գոնե կրտսեր որդին մնա գյուղում և շարունակի ընտանեկան ավանդույթները, Վահանը մեկնում է Թիֆլիս: Այնտեղ նա պատրաստվում է գիմնազիայի ընդունելության քննություններին:
Թիֆլիսում Վահանը հայտնվում է հետաքրքիր մտավորական միջավայրում: Նա մասնակցում է «Ծիածան» աշակերտական ընկերության հավաքներին, որտեղ դասախոսություններով հանդես էին գալիս Ստեփան Շահումյանը, Հովհաննես Թումանյանը, Նիկոլ Աղբալյանը և ուրիշ նշանավոր մտավորականներ: Այստեղ քննարկվում էին ազգային-ազատագրական շարժման, հայ ժողովրդի ճակատագրի հետ կապված հարցեր:
1899 թվականին, հաղթահարելով բազմաթիվ դժվարություններ և բյուրոկրատական խոչընդոտներ, Տերյանն ընդունվում է Լազարյան ճեմարան: Այստեղ նա հայտնվում է գիշերօթիկ աշակերտների՝ հիմնականում աղքատ ընտանիքների զավակների շրջանակում: Սկզբնական շրջանում նա առանձնապես աչքի չէր ընկնում։ Դասընկեր Պողոս Մակինցյանը գրում է.
«Նա մի սովորական գիշերօթիկ սան էր, օտարներից խուսափող, անծանոթ մարդկանց մոտ քաշվող, հակված մենության մեջ որոճելու կյանքից ու գրքից ստացած տպավորությունները»։
Ճեմարանում Տերյանը խորապես ուսումնասիրում է հայ և համաշխարհային գրականություն: Նրա վրա հատկապես մեծ ազդեցություն է թողնում Րաֆֆին և մասնավորապես «Կայծեր» վեպը։ Հետագայում Տերյանը ռուսերեն է թարգմանում հենց այս վեպը:
1902-1903 թվականներին Տերյանն ընկերների հետ սկսում է հրատարակել «Հույս» ձեռագիր թերթը: Նա հանդես է գալիս Շվին, Volo և այլ կեղծանուններով: Այս շրջանում Տերյանն արդեն փորձում է իր ուժերը գրաքննադատության մեջ: Նրա առաջին լուրջ հոդվածը՝ «Բայրոնի «Չայլդ Հարոլդի ուխտագնացությունը» և Սմբատ Շահազիզի «Լևոնի վիշտը», արժանանում է ուշադրության, թեև քննադատները նշում են, որ երիտասարդ հեղինակը չափազանց խիստ է Շահազիզի նկատմամբ:
Ճեմարանական տարիներից կարելի է հիշել նաև Տերյանի առաջին սիրո պատմությունը: Բանաստեղծը սիրահարվում է մաթեմատիկայի դասատու Բարսեղ Գասպարյանի դստերը՝ Աննային, որին փաղաքշաբար անվանում է Նյուրա: Այս զգացմունքի ազդեցությամբ ծնվում են առաջին բանաստեղծությունները, որոնք նա հավաքում է «Արիւն» վերնագրով տետրում: Սակայն երբ 1905 թվականին Ավետիք Իսահակյանին է ցույց տալիս այս գործերը, Վարպետը առանձնապես չի հավանում դրանք՝ համարելով թույլ և ուրիշների ազդեցությունը կրող:
«Վահանը դողդոջ ձայնով կարդաց մի քանի հատ։ Բնավ չհավանեցի, դժգույն բաներ էին, մեծ մասով իմ ոտանավորների, Թումանյանի և ուրիշների նմանություններ։ Բանաստեղծական տրամադրությամբ լցված մի երիտասարդ, լավագույն կերպով պատրաստված, տեղյակ հին ու նոր գրականության... և այսպիսի թույլ բաներ։ Շատ հիասթափվեցի։ Վահանը դեռ իրեն չէր գտել. հրաշքը դեռ տեղի չէր ունեցել»:
Իսահակյանը, սակայն, հետագայում խոստովանում է.
«Երկու տարվա ընթացքում հրաշքը կատարվեց. Վահանը գտավ իրեն ու արվեստի գաղտնիքը»։
1908 թվականին լույս է տեսնում «Մթնշաղի անուրջներ» ժողովածուն, որը հեղաշրջում է առաջացնում հայ պոեզիայում: Հովհաննես Թումանյանն այսպես է ողջունում երիտասարդ բանաստեղծին.
«Ես ուրախությամբ ողջունում եմ Ձեր մուտքը գրական ասպարեզ: Բարով եկաք: Դուք ավելի լավ եք սկսում, քան մենք»:
Իսկ Իսահակյանը հիացմունքով նշում է.
«Կեցցես, Վանիկ ջան, հրաշալի բաներ են, բյուրեղացած զգացումներ՝ անթերի ձևերի մեջ»։
Սկսվում է, ինչպես գրականագետները կանվանեն հետագայում, «տերյանական շրջանը»: Ստեփան Զորյանի վկայությամբ՝
«Օդը լիքն էր Տերյանով. երիտասարդության խոսակցության նյութն ամեն տեղ նրա բանաստեղծություններն էին, իսկ ընկերների ու սիրահարների սրտագին նվերը միմյանց՝ «Մթնշաղի անուրջները»։
Տերյանի անձնական կյանքը դառնում է նրա պոեզիայի անբաժան մասը: Նա երկու անգամ է ամուսնանում: Առաջին կինը՝ Սուսաննա Պախալովան, ով նույնպես թոքախտով էր հիվանդ, վարակում է բանաստեղծին: Նրանց երկու երեխաներն էլ վաղաժամ մահանում են: Այս կորուստները խոր հետք են թողնում Տերյանի հոգում և արտացոլվում նրա պոեզիայում.
«Երեսդ մաքո՜ւր, բարա՜կ, լուսաշո՜ղ-
Ես արդեն երբեք չեմ մոռանալու...»
Տերյանի կյանքում նոր էջ է բացվում 1917 թվականին, երբ Ռուսաստանում տեղի է ունենում հեղափոխություն: Նա ակտիվորեն ներգրավվում է քաղաքական գործընթացներում՝ դառնալով բոլշևիկյան կառավարության անդամ: Նրա և Լենինի աշխատասենյակները կողք կողքի էին Պետրոգրադում:
«Ինձ առաջարկում են պաշտոն Ազգային գործերի մինիստրության մեջ և Արտաքին գործերի մինիստրության մեջ: Դեռ չեմ որոշել: Երևի Ազգային գործերի մինիստրության մեջ կվերցնեմ պաշտոն հայկական մասում աշխատելու նպատակով»։
Սակայն Տերյանը մնում է նախևառաջ հայրենասեր: Նա փորձում է լուծել Արևմտյան Հայաստանի խնդիրը, պայքարում է, որպեսզի ռուսական զորքերը դուրս չբերվեն այնտեղից: Բանաստեղծը կազմում է «Թուրքահայաստանի» մասին զեկուցագիր, որը քննարկվում և ընդունվում է 1917թ. դեկտեմբերի 29-ին: Սակայն հետագա իրադարձությունները ցույց են տալիս, որ նրա վախերն իրական էին. բոլշևիկյան կառավարությունը Բրեստ-Լիտովսկի պայմանագրով հրաժարվում է գրավված տարածքներից:
Չնայած իր բարձր դիրքին, Տերյանը չի վարանում օգնել հայ մտավորականներին: Նա փրկում է նրանցից շատերին գնդակահարությունից, 6 միլիոն ռուբլի է հատկացնում Աստրախանի հայ գաղթականներին՝ ռիսկի դիմելով, քանի որ այդ գումարը նախատեսված էր այլ նպատակների համար:
Բանաստեղծ-քաղաքական գործիչը հատուկ ուշադրություն էր դարձնում կրթական հարցերին: Նա բարձրացնում է Լազարյան ճեմարանի բարեփոխման հարցը՝ նպատակ ունենալով այն դարձնել կադրերի դարբնոց ապագա Խորհրդային Հայաստանի համար: Այս նախաձեռնության իրականացման համար հրավիրվում է նշանավոր գիտնական Նիկողայոս Մառը:
1919 թվականին, երբ արդեն ակնհայտ էին դառնում նրա հիասթափությունը բոլշևիկյան քաղաքականությունից և լուրջ տարաձայնությունները կուսակցական ղեկավարության հետ, Տերյանը թողնում է իր պաշտոնը: Նրա նկատմամբ սկսվում են հալածանքները: Ուշագրավ է, որ ծանր հիվանդ բանաստեղծին նույնիսկ ռազմաճակատ ուղարկելու հրաման են ստորագրում:
1919 թվականին Տերյանի առողջական վիճակը կտրուկ վատթարանում է: Բայց անգամ այս վիճակում հավերժ ռոմանտիկ բանաստեղծը փրկություն է փնտրում սիրո մեջ։ Ամուսնանում է երկրորդ անգամ՝ 18-ամյա Անահիտ Շահիջանյանի հետ, ով, չնայած ծնողների դժգոհությանը, որոշում է կապել իր ճակատագիրը հիվանդ բանաստեղծի հետ:
1919 թվականի վերջին, հղի կնոջ հետ միասին, Տերյանը մեկնում է դեպի Օրենբուրգ: Ճանապարհորդության նպատակը մինչ օրս էլ վիճելի է. պաշտոնական տարբերակով նա ուներ կարևոր առաքելություն, սակայն վերջին հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ բանաստեղծը փորձում էր փախչել թշնամական դարձած միջավայրից:
1919 թվականի դեկտեմբերի 21-ին Օրենբուրգում Տերյանն անկողին է ընկնում:
Հունվարի 4-ից Տերյանի մարմինը սկսում է սառչել. նա դժգոհում է, որ ներսից այրվում է, մինչդեռ վերջույթները սառչում են: Հունվարի 6-ի լույս 7-ի գիշերը Տերյանը չի քնում: Նա մի քանի անգամ խնդրում է իրեն հագցնել և նստեցնել բազկաթոռին, սակայն ուժերը չեն բավականացնում երկար նստելու համար: Այդ գիշեր նա հարցնում է Անահիտին.
«Ո՞ւմ համար է ավելի դժվար՝ նրա՞, որ մեռնում է, թե՞ հարազատների, որ մնում են»։
1920 թվականի հունվարի 7-ին, Օրենբուրգում, «մրրկաշունչ ստեպներում, հայրենի օջախից շատ հեռու, դառնագին հիվանդության ճիրաններում դադարեց բաբախել մի խորունկ սիրտ, դադարեց գործել մի մեծ ինտելեկտ, որ ծնված էր զգալու և խորհելու, ստեղծագործելու և իմաստավորելու մարդկային գոյությունը»։
Իսահակյանի այս նկարագրությունը ցավեցնելու չափ դիպուկ է։
Տերյանի մահից հետո ծնվում է նրա դուստրը՝ Նվարդը: Այդպիսով՝ Տերյանի անմահության խորհրդանիշն են դառնում նրա սերունդները, նրա տողերն ու մտքերը, հոգի շոյող ու սիրտ ճմլող բանաստեղծությունները։