Խորհրդային արգելքը, ուխտատեղի դարձած շինհրապարակն ու 12 սալաքարերի լեգենդը. Ծիծեռնակաբերդի կառուցման պատմությունը
Հին ավանդազրույցները պատմում են, թե ինչպես էին այս տարածքում բնակվող ծիծեռնակները դարձել սիրային սուրհանդակներ։ Նրանք լուրեր էին փոխանցում սիրո աստվածուհի Աստղիկի և պատերազմի աստված Վահագնի միջև։ Այս բրոնզեդարյան հնավայրը, որ ըստ լեգենդի եղել է Աստղիկի տաճարի վայրը, դարեր անց այլ նշանակություն ունի հայերի համար։ Ու կարելի է ասել, որ սրբավայրի է վերածվել։
Խորհրդային տարիներին այս բլուրը դատարկ էր մնացել, կարծես սպասում էր իր ճակատագրական առաքելությանը։ Եվ երբ 1960-ականների կեսերին հայ ժողովուրդը վերջապես կարողացավ բարձրաձայնել իր ցավը, հենց այս վայրում էլ կառուցվեց հավերժական հիշողության խորհրդանիշը։
Խորհրդային իշխանության առաջին տասնամյակներում, հատկապես ստալինյան տարիներին, Արևմտյան Հայաստանի և Ցեղասպանության մասին խոսելն ազգայնականություն էր համարվում։ Մարդիկ բանտարկվում էին, աքսորվում, նույնիսկ գնդակահարվում այս ու նման այլ թեմաների շուրջ բարձրաձայնելու համար։ Միայն 1950-ականների երկրորդ կեսից, խրուշչովյան «ձնհալի» շրջանում, մթնոլորտը սկսեց փոխվել։
Աստիճանաբար վերադարձվեցին ստալինյան բռնությունների զոհ դարձած հայ գրողների գործերը։ Կարևոր շրջադարձ եղավ 1959 թվականին Պարույր Սևակի «Անլռելի զանգակատուն» պոեմի հրատարակությունը, որտեղ Կոմիտասի ողբերգական կերպարը դարձավ ամբողջ ազգի ողբերգության խորհրդանիշը։
Պատմության հեգնանքով, Արդվինից գաղթած Յակով Զարոբյանն էր, որ 1960 թվականին դարձավ Հայաստանի կոմկուսի առաջին քարտուղար։ Նրա ընտանիքը 1914-ին փախել էր Արևմտյան Հայաստանից և մեծ դժվարություններով հասել Դոնի Ռոստով։ Սեփական մաշկի վրա Ցեղասպանության հետևանքները զգացած Զարոբյանը հստակ գիտակցում էր հիշողության կարևորությունը։
1962 թվականին, լիբանանահայ գործիչ Անդրանիկ Ծառուկյանի հետ հանդիպման ժամանակ, Զարոբյանն առաջին անգամ բարձրաձայնում է հուշահամալիր կառուցելու մտահաղացումը։ Սակայն գաղափարի իրականացումը քաղաքական մանևրներ և համառություն էր պահանջում։
1964 թվականի սեպտեմբերին պատմաբաններ Ծատուր Աղայանը, Հովհաննես Ինճիկյանը և Ջոն Կիրակոսյանը նախապատրաստեցին 11 կետից բաղկացած առաջարկություններ։ Զարոբյանը քննարկումներ անցկացրեց Մոսկվայի բարձրագույն ղեկավարության հետ՝ Գրոմիկոյի, Սուսլովի, Պոդգոռնու, նույնիսկ Խրուշչովի և հետագայում Բրեժնևի։
Նամակում դիվանագիտական նրբանկատությամբ գրված էր, որ հուշարձանը նվիրված կլինի «առաջին համաշխարհային պատերազմի հայ զոհերին» և կխորհրդանշի «հայ ժողովրդի վերածնունդը»։ Այս ձևակերպումը թեթևացրեց Մոսկվայից թույլտվություն ստանալու գործընթացը։
Ճակատագրական դարձավ 1965 թվականի ապրիլի 24-ը։ Հայոց ցեղասպանության 50-ամյակի օրը բազմահազարանոց ցույցեր ծավալվեցին Երևանի փողոցներում։ Խորհրդային Հայաստանում առաջին անգամ հանրային մակարդակով բարձրաձայնվեց հստակ պահանջ՝ ոճիրը մոռանալ չի կարելի։
Ընդառաջելով ժողովրդական պահանջին՝ 1965 թվականի մարտի 16-ին Հայկական ԽՍՀ Նախարարների խորհուրդը «1915 թվականի եղեռնի զոհերի հիշատակը հավերժացնելու համար կոթող կառուցելու մասին» որոշում ընդունեց։ Այս որոշումը դարձավ շրջադարձային առաջին հերթին Հայաստանի, բայց նաև ամբողջ խորհրդային տարածքի համար, որտեղ առաջին անգամ պաշտոնապես ճանաչվում էր ցեղասպանության փաստը։
Արդյունքում հայտարարվեց մրցույթ, որին ներկայացվեց 78 նախագիծ։ Ճարտարապետներ Արթուր Թարխանյանը և Սաշուր Քալաշյանը, նկարիչ-քանդակագործ Վան Խաչատուրի հետ միասին, նախնական փուլում առավել մռայլ տեսարան էին ուրվագծել։ Վան Խաչատուրը հիշում է.
«Մենք առաջարկել էինք ամբողջ տարածքը ծածկել մազութով, որպեսզի բուսականություն չաճի, լցնել ժանգոտ քարաբեկորներ՝ շեշտելու Դեր-Զորի անապատի ամայությունը»:
Բայց կառավարությունը մերժեց այս տարբերակը։ Այդ տարածքը պետք է նաև վերածննդի խորհրդանիշ լիներ։ Երկրորդ փորձը հաջողվեց։ «ՀԽՍՀ դրոշակ» ծածկագրով նախագիծը հաղթող ճանաչվեց։ Սաշուր Քալաշյանը հետագայում բացատրում էր.
«Մենք փորձել ենք տարբեր տարբերակներ՝ չորս, ութ, տասնվեց սյուներ, բայց ամենահարմոնիկը ստացվեց տասներկուսով»։
1966 թվականին սկսված շինարարությունը դարձավ իսկական համաժողովրդական շարժում։ Հատկացված 600 հազար ռուբլին (որով կարելի էր 30 բնակարանանոց շենք կառուցել) բավարար չէր նման մասշտաբի նախագծի համար։
«Այդ կառույցի համար այն տարիներին դա էլ շատ էր համարվում: Մենք էլ 300 հազար գրեցինք միայն սյունը կառուցելու, մյուս կեսն էլ` իբր այգու բարեկարգման համար»:
Շինհրապարակը դարձավ ուխտատեղի։ Ամեն շաբաթ-կիրակի Հայաստանի տարբեր անկյուններից ավտոբուսներով մարդիկ էին գալիս։ Եթե անգամ գործ չկար՝ հայրենասիրական երգեր էին երգում։
«Մենք այսինչ գյուղից ենք, մեր նախնիները եկել են Արևմտյան Հայաստանի այսինչ նահանգից, ուզում ենք օգնել»:
Անտոն Քոչինյանը, որը փոխարինել էր Զարոբյանին, ամիսը մեկ այցելում էր շինհրապարակ և անընդհատ հորդորում, որ շտապեն։ Չէ՞ որ Մոսկվան կարող էր մտափոխվել։
«Ժողովո՛ւրդ, շո՛ւտ արեք: Բա որ Մոսկվան հանկարծ շվացնի՞, էլ ոչինչ չենք կարողանա անել»։
Հուշահամալիրը բաղկացած է երեք հիմնական մասերից։ 100 մետր երկարությամբ բազալտե հուշապատը, որի վրա փորագրված են Օսմանյան կայսրության հայաշատ քաղաքների անունները։ 30 մետր տրամագծով, շրջանաձև դասավորությամբ 12 հսկա սալաքարերը, որոնք թեքված են դեպի կենտրոն։ Եվ 40 մետրանոց սլացիկ սյունը՝ «Վերածնվող Հայաստան»։ Սաշուր Քալաշյանը բացատրում էր իր տեսլականը.
«Սյուները ոչ թե խոնարհված են, այլ բացված։ Դա վերքն է սրտի վրա, որ բացվել է ու չի փակվում։ Իսկ հսկայական սյունը ծիլ է, որ պատռել է հողը, պատռել է ասֆալտը և դուրս եկել»։
Շինարարության ընթացքում առաջացան տեխնիկական դժվարություններ։ Նախատեսված էր, որ 12 սալաքարերից յուրաքանչյուրը պիտի լիներ մեկ կտորից, բայց այդ չափի քարեր չգտնվեցին։ Շտապողականության պատճառով ստիպված եղան օգտագործել բետոն՝ վրան քարե սալիկներ ամրացնելով։
1967 թվականի նոյեմբերի 29-ին, Հայաստանում խորհրդային կարգերի հաստատման 47-ամյակին, տեղի ունեցավ հուշահամալիրի պաշտոնական բացումը։ 200 հազարից ավելի մարդ էր հավաքվել Ծիծեռնակաբերդի բլրին։
Կիրովի անվան քիմիական կոմբինատի մշտաբորբոք քուրայից վառած ջահը զրահամեքենայով բերում են Ծիծեռնակաբերդ։ Անտոն Քոչինյանը վառում է հավերժական կրակը և դիմում ներկաներին.
«Այսօր մենք մասնակցում ենք հուշարձանի բացմանը, որը հարգանքի տուրք հանդիսանալով թուրքական ջարդարարների ոճրագործության զոհերի հիշատակին, միաժամանակ խորհրդանշում է մեր ժողովրդի սոցիալիստական վերածնունդը»։
Սաշուր Քալաշյանն էլ ծառերի մոտ կանգնած, բոլորից աննկատ հուզվել էր.
«Ճարտարապետն այնքան ժամանակ է ապրում իր ստեղծագործությամբ, քանի դեռ այն կառուցվում է։ Երբ ավարտվում է, դառնում ես մասնագիտորեն անտարբեր։ Հիմա ես Ծիծեռնակաբերդ եմ գնում ոչ որպես ճարտարապետ, այլ որպես սովորական մարդ»։
Հուշահամալիրի կենտրոնում վառվող անմար կրակը դարձավ հավերժական հիշողության խորհրդանիշ։ 1990-ականների էներգետիկ ճգնաժամի տարիներին, երբ Հայաստանում չկար ոչ գազ, ոչ լույս, կրակը շարունակեց վառվել։ 1993 թվականին, ամենածանր պայմաններում ևս այն հաջողվեց պահպանել։
Արդեն տարիներ անց, 1975 թվականի ապրիլի 24-ը նշանավորվեց նրանով, որ առաջին անգամ Հայոց ցեղասպանության տարելիցը պաշտոնապես նշվեց պետական մակարդակով։ Ղեկավարությունը, Կարեն Դեմիրճյանի գլխավորությամբ, բարձրացավ Ծիծեռնակաբերդ և ծաղկեպսակ դրեց։ Ու այսպես ձևավորվեց բոլոր հայերի համար սուրբ պարտք համարվող ավանդույթը։
Հուշահամալիրը դարձավ ոչ միայն սգո, այլև դիմադրության վայր։ 1988-1990 թվականներին այստեղ տեղադրվեցին խաչքարեր՝ ի հիշատակ Սումգայիթի, Կիրովաբադի և Բաքվի հայկական ջարդերի զոհերի։ 1990-1992 թվականներին հուշապատի դիմաց հուղարկավորվեցին Արցախյան պատերազմի հինգ ազատամարտիկներ։
1995 թվականի ապրիլի 24-ին, Ցեղասպանության 80-ամյա տարելիցին, բացվեց Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտը։ Ստորգետնյա լուծմամբ կառուցված շենքը (ճարտարապետներ՝ Սաշուր Քալաշյան, Լյուդմիլա Մկրտչյան) օրգանապես ներդաշնակ էր հուշահամալիրի հետ։
Թանգարանի առաջին տնօրեն նշանակվեց Լավրենտի Բարսեղյանը։ Հանդիսավոր բացմանը Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Գարեգին Ա-ն թանգարանին հանձնեց Դեր-Զորի անապատից բերված հայ նահատակի մասունք։
1996 թվականից Հուշապատի հետնամասում ամփոփված են օտարազգի այն հասարակական, քաղաքական գործիչների, մտավորականների գերեզմաններից վերցված հողով լի սափորները, ովքեր բարձրացրել էին հայոց ցեղասպանության դեմ իրենց բողոքի ձայնը և օգնել էին հայ գաղթականներին։ Նրանց թվում են Ֆրիտյոֆ Նանսենը, Անատոլ Ֆրանսը, Ֆրանց Վերֆելը, Արմին Վեգները, Հենրի Մորգենթաուն և ուրիշներ։
Նոր դարաշրջանը թանգարան-ինստիտուտի համար նոր հնարավորություններ բերեց։ 2011-2015 թվականներին, Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցին ընդառաջ, իրականացվեցին հուշահամալիրի հիմնանորոգման լայնածավալ աշխատանքներ։ «Ծիծեռնակաբերդ» բարեգործական հիմնադրամի միջոցներով բարեկարգվեցին ճեմուղին և հարակից տարածքները։
2015 թվականի ապրիլի 21-ին բացվեց թանգարանի նոր ցուցադրությունը։ Տարածքն ընդարձակվեց երկուսուկես անգամ՝ հասնելով 2400 քառակուսի մետրի։ Տասներկու սրահներում ներկայացվեցին հազարավոր նորահայտ նյութեր, կիրառվեցին ժամանակակից թանգարանային տեխնոլոգիաներ։
Ծիծեռնակաբերդն ուխտատեղի Է Հայաստանում ու աշխարհում ապրող հայերի, բայց նաև բազմաթիվ օտարերկրացիների համար։ Այն միաժամանակ մարմնավորում է ցավը, կամքը, սուգը և վերածնունդը, հիշողությունն ու հույսը։
Իր շրջակայքի հետ կատարյալ ներդաշնակության մեջ գտնվող հուշահամալիրը անցյալի հիշողություն է, բայց նաև՝ ապագայի խոստում։ Հետևաբար ոչ մի ապագա, ու ոչ մի խաղաղություն լինել չի կարող, եթե որևէ կերպ ուրանանք կամ մոռանանք մեր պատմության ամենաողբերգական ու որոշիչ էջերից մեկը։