Ոչնչից առաջացած աշխարհներ. 10 ֆիլմ, որոնք ստեղծել են իրենց տիեզերքները
Կան ֆիլմեր, որոնք մեր առջև միայն պատմություն են բացում։ Կան նաև ֆիլմեր, որոնք, պատմության հետ մեկտեղ, ստեղծում են աշխարհներ։ Դրանք գրքային ադապտացիաներ չեն, չեն շարունակում կոմիքսներ, չեն վերամշակում կայացած առասպելները։ Դրանք գալիս են աէությունից, մեկ կամ մի քանի սցենարիստի գլխից ու միանգամից աճում առանձին տիեզերքի մասշտաբների։ Այդ ֆիլմերը ոչ միայն պատմություն են պատմում, դրանք սահմանում են իրենց իրականության կանոնները, ներմուծում նոր լեզու, ձևակերպում ներքին ֆիզիկան, էթիկան, ճարտարապետությունը։ Ապա` գործարկում են ընդլայնման մեխանիզմ. սիքվելներ, պրիքվելներ, սերիալներ, կոմիքսներ, խաղեր, գրքեր և այլն։ Սակայն ամեն ինչ սկսվում է մեկ օրիգինալ իմպուլսից։
PAN-ը 10 ֆիլմի օրինակով կպատմի, թե ինչպես են կինեմատոգրաֆիկ ոչնչից առաջացել ինքնաբավ ու ազդեցիկ աշխարհներ։
1. «Աստղային պատերազմներ». Գալատիկան որպես արքետիպ ու քաղաքակրթությունների սիմֆոնիա
Հեռու հեռավոր գալակտիկան «Աստղային պատերազմներում» (Star Wars, 1977) ուղղակի ֆոն չի տիեզերական էպոսի համար, այլ լիարժեք օրգանիզմ միլիոնավոր բնակելի աշխարհներով, հարուստ առասպելաբանությամբ, լեզուներով, սոցիալական կառուցվածքներով ու հոգևոր մետաֆիզիկայով։ Այստեղ ամեն ինչ ցիկլիկ է. կայսրությունները փոխարինում են հանրապետություններին, ջեդայները հեռանում են, անհետանում ու կրկին հայտնվում։ Ինչպես Թոլքինի մոտ, այստեղ կարևորը ոչ թե ժամանակագրությունն է, այլ պատմությունով ծանրացած ժամանակին զգացումը, կարծես մենք նայում ենք տիեզերական Բաբելոնի ավերակներին, որը դեռ վերջնական անկում չի ապրել։
Գալակտիկական տնտեսությունն աշխատում է հիպերտարածության ու միջաստեղային լոգիստիկայի տրամաբանությամբ, սակայն լի է ստվերային շուկաներով, վարձկաններով, ծովահեններով, կաստայական հիերարխիայով։ Ուժը ոչ թե մոգություն է, այլ էներգետիկ փիլիսոփայություն, հավասարակշռության ու գայթակղության մետաֆիզիկա։ Անգամ մոլորակները (Խոթ, Տատուին, Կորուսանտ) կարծես գոյություն ունեն ոչ թե աստղագիտական տարածությունում, այլ մարդկության ներքին առասպելաբանության մեջ։ «Աստղային պատերազմների» աշխարհը կենդանի է շնորհիվ իր օրգանական մշակութային տեքստուրայի, որը ավելի հին է, քան կինեմատոգրաֆը։
2. «Օտարը». Տիեզերքը որպես ինդուստրիալ մղձավանջ ու վախի կենսաբանական փիլիսոփայություն
«Օտարի» (Alien, 1979) աշխարհը սառը, մռայլ տեխնոկրատիկ տիեզերք է, որում տեղ չի մնացել ոչ ռոմանտիկայի, ոչ էլ այլ աշխարհներ գտնելու հետազոտական իղձերի համար։ Մեծ հայտնագործությունների փոխարեն կորպորատիվ հանքեր են, տիեզերանավերի ժանգոտած միջանցքներ ու միջաստեղային աշխատանքի անհետաքրքիր առօրյան։ Այստեղ իշխում է բացարձակ տեխնոկրատիան. մարդիկ սպառման նյութ են, իսկ որոշումները կայացնում են ոչ թե նավապետերը, այլ մեգակորպորացիաների տնօրենների խորհուրդը։ Այս աշխարհը լուսավոր ապագայի խոստումներ չի տալիս, այն զուրկ է ուտոպիայից, ու դրանում է նրա ազնվությունը։
Սակայն էլ ավելի վախենալու այս աշխարհը դարձնում է նրա կենսաբանական մասը` քսենոմորֆը, որպես իդեալական օրգանիզմ։ Ոչ թե բանական, այլ անխուսափելի։ Ոչ թե անձ, այլ ֆունկցիա, ինչպես գրավիտացիան կամ ճառագայթումը։ Սա էվոլյուցիայի հակադարվինյան դրսևորում է. մակաբույծ, որը իդեալական հարմարված է ոչ թե միջավայրին, այլ դիտորդի վախի ստրուկտուրաներին։ Գիգերի ստեղծած լանդշաֆտներն ու քսենոմորֆը` օրգանիկ ու մեռած միաժամանակ, հիշեցնում են, որ մարդկությունից անդին ոչ թե խավար է, այլ շատ ավելի վատ բան. մարդկային ձևը կորցրած Բնության լիակատար անտարբերությունը։
3. «Գիշատիչը». Ծիսական քաղաքակրթություն ջունգլիների ստվերում
Այս աշխարհը բացվում է ակնարկների, արյան ու սառը դիտարկման միջոցով։ «Գիշատիչը» (Predator, 1987) ուղղակի որսորդ չի, ով մարդկանց որսում է հանուն հաճույքի, այլ կուռ հիերարխիայով, պատվի կոդեքսով ու որսի սրբազան կանոններով առաջնորդվող մի ամբողջ այլմոլորակային մշակույթի էմիսար։ Դիմակի տակ ոչ թե հրեշ է, այլ իր ավանդույթի քուրմը։ Առաջին ֆիլմում մենք չգիտենք նրա ռասայի անվանումը, չենք լսում նրա հարազատ լեզուն, սակայն առանձին դրվագներով` ավարային գանգեր, լավ մտածված զենք, ծիսական վարքագիծ, արդեն երևում է այն բարդ համակարգը, որում որսը ոչ թե քաոս է, այլ աշխարհը ճանաչելու միջոց։
Գիշատիչների աշխարհը կախված չի Երկրից։ Նրանք ոչ նվաճող են, ոչ էլ գաղութարար։ Սա քաղաքակրթություն է, որի համար այլ տեսակների հետ շփումը որսի տեսքով ինիցիացիայի, փորձության, հնագույն ծեսի մաս է։ Նրանց տեխնոլոգիաներն այնքան զարգացած են, որ դադարում են գլխավոր սպառնալիք լինել։ Գլխավոր սպառնալիքը նրանց էթիկան է։ Նրանք ընտրում են արժանիներին ու ատում են թուլությունը։ Մենք բախվում ենք ոչ թե այլմոլորակային սպառնալիքի, այլ մեր ռազմատենչ մտածելակերպի հայելային արտացոլման հետ, որտեղ մարդը վերածվում է ավարի մի մշակութային համակարգում, որն ավելի հին է, քան մարդկային պատերազմները։ Գիշատիչը թշնամի չի, նա փորձություն է։
4. «Մատրիցա». Մեքենայական դզեն ու Պլատոնի քարանձավը թվային լեզվով
«Մատրիցայի» (The Matrix, 1999) տիեզերքը ուղղակի սիմուլյացիա չի, այլ փիլիսոփայության մետաֆիզիկական պրոեկցիա էկրանին։ Սա աշխարհ է, որում ֆիզիկան ինտերֆեյս է, իսկ ճակատագիրը` ալգորիթմ։ Քաղաքը, որով վազում են Նեոն ու Տրինիտին, թվային պլատոնյան պատրանք է. մենք տեսնում ենք քարանձավի պատի ստվերները մինչև «արթնանալը»։ Ամեն ինչ` սիմվոլների կանաչ «անձրևից» մինչև մարմինների «թարմացում» խիստ կերպով ենթարկվում է համակարգի ներքին տրամաբանությանը, որտեղ գիտակցությունը նյութից ավելի կարևոր է։ Մատրիցան մեքենայակենտրոն տրամաբանությանը ենթարկված իմաստի սիմուլյացիա է։
Սակայն առավել կարևոր է արտաքին աշխարհը։ Մարդկային տեսակը թաքնված է Երկրի ընդերքում։ Մեքենաները չարագործներ չեն, նրանք սիմետրիայի, կարգուկանոնի, իմաստի արարիչներ են։ «Մատրիցայի» աշխարհը իրականության երկու մակարդակ է` միահյուսված կամքի, հավանականության ու անհրաժեշտության միջև շախմատային պարտիայի տեսքով։ Սա տիեզերք է, որում թափված արյան ու քրտինքի յուրաքանչյուր կաթիլ խորհրդանշում է պայքար տեսնելու, ոչ թե ուղղակի նայելու համար։
5. «Ավատար». Պանդորան որպես կենսաբանության, պոեզիայի ու համամոլորակային ցանցի սինթեզ
Պանդորան սովորական լոկացիա չի, այլ կենդանի օրգանիզմ, մոլորակ, որն ունի գիտակցություն ու հիշողության ստրուկտուրա։ «Ավատարում» (Avatar, 2009) կյանքի յուրաքանչյուր դրսևորում ոչ թե առանձին էլեմենտ է, այլ տեղի Էյվա աստվածության նյարդային համակարգի կենսասիմֆոնիայի մաս։ Նա'վիները չունեն տեխնոլոգիաներ մեր իմաստով, որովհետև նրանց տեխնոլոգիաները Բնությունն է։ Այստեղ չկա տարբերություն կենդանիի ու մեքենայականի միջև, այստեղ ամբողջ էկոհամակարգը գործում է որպես նեյրոնային ցանց։ Ոչ թե դրախտ, այլ այլընտրանք տեխնոկրատական քաղաքակրթության համար։ Այստեղ բալանսն առաջընթացից կարևոր է։
Այս ներդաշնակությունը գոյություն ունի ոչ թե կոնֆլիկտից դուրս, այլ նրա սրտում։ «Ավատարի» աշխարհը կառուցված է կյանքի երկու մոդելների հակասության վրա. գծայինի (էքսպանսիա, ռեսուրսներ, ավերածություններ) ու շրջանակայինի (հիշողություն, կապ, վերադարձ)։ Մարդկային տեխնոլոգիաները հեռացված են միջավայրից, օտար են նրան։
6. «Խելառ Մաքս». Ամայությունը որպես բնական ընտրության համակարգ
Ջորջ Միլլերի ստեղծած «Խելառ Մաքսի» (Mad Max, 1979) պոստապոկալիպտիկ աշխարհը ոչ թե քաոս է, այլ համակարգ, որում ամեն ինչ ենթարկված է դեֆիցիտին. վառելիքի, ջրի, ապրումակցելու դեֆիցիտին։ Այստեղ յուրաքանչյուր խումբ աշխարհի ավերակներին ձևավորված ենթամշակույթ է։ Տաճար անիվների վրա, կաշվե ֆետիշներ, V8-ի կուլտեր` այս ամենը ուղղակի ոճ չի, այլ գոյատևման լեզու, աշխարհը կրկին իմաստավորելու փորձ։ Անգամ ճարտարապետությունն է այստեղ մոբիլ. քաղաքները շարժվում են, բնակավայրերը` քոչում, որովհետև տեղում մնալը հավասար է մահվան։
Գլխավորն, ինչի շնորհիվ ունիկալ է «Մաքսի» աշխարհը, դա տեխնիկայի նկատմամբ էքզիտենցիալ, գրեթե կրոնական վերաբերմունքն է։ Մեքենան ոչ միայն տրանսպորտ է, այլև գոյատևման, ուժի, կարգավիճակի խորհրդանիշ։ Մեքենայի առաջ աղոթում են, ղեկին նայում են, ինչպես օրակուլի։ Ամայությունը դարձել է գիտակցության նոր ձևերի առաջացման վայր, այստեղ քաղաքակրթությունը կորցրած մարդկությունը նոր առասպելներ է հյուսում, բայց այս անգամ անվադողերից, խողովակներից ու կմախքներից։
7. «Ջոն Վիք». Թաքնված կայսրություն
Մի կողմից, «Ջոն Վիքի» (John Wick, 2014) աշխարհը խորեոգրաֆիկ բռնության գովերգ է։ Մյուս կողմից, սա քաղաքակրթության մեջ թաքնված քաղաքակրթություն է, որը գոյություն ունի մեր աշխարհին զուգահեռ, սակայն որն ապրում է իր օրենքներով, ծեսերով ու խորհրդանիշներով։ Այստեղ վարձկանները մարգինալներ չեն, այլ հիերարխիկ ցանցի մասնակիցներ։ Ոսկե մետաղադրամները տարադրամ չեն տնտեսական իմաստով, այլ վստահության ցուցիչ, գրեթե ալքիմիական նշան։
Ամենազարմանալին, թե որքան մտածված ու ինքնաբավ է այս աշխարհը։ Հյուրանոցներից, որտեղ սպանություններն արգելված են մինչև երդումներ, որոնք չի կարելի խախտել։ Սա միջնադարյան ասպետություն է, որը ծպտվել է փայլփլուն էքշնի տակ։ Այս աշխարհում մահը բարոյական գնահատական չի ստանում, սակայն ունի ծիսական արժեք։ Այստեղ յուրաքանչյուր կրակոց պատվի ու վրեժի մասին հնագույն լեգենդի արձագանք է։
8. «Սղոց». Աշխարհ-ծուղակ, որտեղ տրամաբանությունը բարոյականությունից կարևոր է
Դրսից այն նման է հորրորի, սակայն ներսում էթիկական լաբորատորիա է, որում գիտափորձի առարկան ոչ այնքան մարմինն է, որքան կամքը։ «Սղոցի» (Saw, 2003) աշխարհում յուրաքանչյուր մեխանիզմ, պողպատյա յուրաքանչյուր վանդակ ու յուրաքանչյուր վիրահատական խնդիր տարածա-ժամանակային հավասարում է. որքա՞ն ցավ ես պատրաստ տանել` կրկին մարդու վերածվելու համար։ «Սղոցի» աշխարհում չարիք որպես այդպիսին չկա, կա կոնստրուկցիա, ընտրության մաթեմատիկորեն հաշվարկված պայման։ Ու այդ ընտրությունը ոչ թե կյանքի ու մահվան միջև է, այլ անգիտակից գոյության ու իմաստավորված տառապանքի։
Գլխավորն, ինչի շնորհիվ կայուն է այս աշխարհը, իր ճարտարապետայնությունն է։ Սենյակներ, վանդակներ, կանոններ, թայմերներ` ամեն ինչ ենթարկված է արդարության ներքին տրամաբանությանը։ Սա աշխարհ է, որից աստված հեռացել է` իրենից հետո թողնելով բարոյագետ ինժեների` իր գործիքներով ու տեսահսկման սարքերով։ Սղոցը մարդասպան չի, նա կամքի մեխանիկ է, ով փորձությունն առաջարկում է որպես ընծա։
9. «Դատաստանի գիշերը». Սոցիալական ինժեներիան, որպես ապագայի հունական ողբերգություն
Իրականում, ֆիլմի անվանումը` The Purge (2013) կարելի է թարգմանել, որպես «Մաքրում» կամ «Զտում», սակայն մեր ընթերցողներին առավել ծանոթ է ռուսալեզու լոկալիզացիան, այդ իսկ պատճառով` թող լինի «Դատաստանի գիշերը»։ Սա հակաուտոպիա է, իդեալական կառուցված սոցիալական էքսպերիմենտ, որում լեգալացված է անարխիան որպես զանգվածների կառավարման գիտակցված մեթոդ։ Տարվա մեջ մի գիշեր թույլատրված են բոլոր տեսակի հանցագործությունները, ու դա կոլեկտիվ լիցքաթափման սակրալ ակտ է, ծիսականացված բռնություն։ Պետությունն այստեղ ոչ թե պաշտպան է, այլ ռեժիսոր, որը հասարակության հոգեբանությունը ենթարկեցրել է ավերածությունների ռիթմին։
Այս աշխարհը հատկապես վախենալու է իր ճշմարտացիանման ստրուկտուրայի շնորհիվ։ Հարուստներն ապրում են պաշտպանական համակարգերի հետևում, աղքատները գոյատևում են, ինչպես կարող են, իսկ դասակարգային կոնֆլիկտը թաքնված է «մաքրման» տակ։ Սա հորրոր չի հանցավորության մասին, այլ նեոլիբերալ տրամաբանության ծաղր, որում հումանիզմը փոխարինված է գոյատևման ալգորիթմերով։ Դատաստանի գիշերվա փողոցը հակա-Ագորա է, տեղ, որտեղ ոչ թե քննարկում են ճշմարտությունը, այլ կրակում են նրա ուղղությամբ։
10. «Լուռ տեղ». Լռությունը որպես գոյատևման հիմք
«Լուռ տեղի» (A Quiet Place, 2018) աշխարհում գլխավոր թշնամին ձայնն է։ Վախեցնում է ոչ թե հրեշների գոյության փաստը, այլ այն, որ կյանքի արտահանման ձևերը` շնչառությունը, խոսքը, ծիծաղը կամ լացը, կարող են սպանել։ Այստեղ յուրաքանչյուր քայլ, յուրաքանչյուր ժեստ դառնում է մարտավարության էլեմենտ, գոյատևումը վերածվում է լռության կառավարման. մեկուսացված ֆերմաներ, ավազի ճեմուղիներ, ժեստերի լեզու։ Այս ամենը լռությունը վերածում է նոր մշակութային կոդի։
Ձայներին ագրեսիվ արձագանքող այլմոլորակային արարածները մոտիվացիա չունեն, դրանք ընդամենը Բնության օրենք են։ Նրանց ներխուժման շնորհիվ մեր աշխարհը վերաձևակերպվում է. այն արդեն ոչ թե զարգացման, այլ ադապտացիայի մասին է։ Ֆիլմում պատկերված ընտանիքը մարդու նոր «տեսակ» է, որն առաջացել է միջավայրի ճնշմանն ի պատասխան։ Աշխարհը լրիվ ինքնուրույն է. նայելիս ինքդ ես սկսում մտածել` ինչպե՞ս կկառուցեիր տունդ, ինչպե՞ս կխաղայիր երեխայիդ հետ, ինչպե՞ս կթաքցնեիր հազը։ Սա կինոտիեզերքի հազվագյուտ օրինակ է, որում յուրաքանչյուր կենցաղային դետալ գոյության նոր կոնցեպտի մաս է։