Հեռավոր ապագայի քրոնիկոն. Ճամփորդություն դեպի Երկրի, Արեգակնային համակարգի ու Տիեզերքի մութ դարաշրջաններ
Ապագան կանխատեսելն անշնորհակալ գործ է անգամ մի քանի տասնամյակով սահմանափակված մարդկային կյանքի մասշտաբներում։ Կան ահռելի քանակությամբ գործոններ, որոնք կարող են ամբողջությամբ փոխել անգամ ամենաճշգրիտ թվացող կանխատեսումը։ Երկրին ու նույնիսկ ամբողջ Տիեզերքին վերաբերող էքստրապոլյացիաներն էլ ավելի բարդ են ու անորոշ։ Նախ, որովհետև, ամենայն հավանականությամբ, մեր գիտելիքները շատ հեռու են լիարժեք լինելուց ու երկրորդը` այստեղ գործ ունենք այնպիսի ժամանակային մասշտաբների հետ, որոնք բացարձակ անընկալելի են մարդու համար։
Այդուհանդերձ, այս պատմությունը (անվերջ քանակի հնարավոր պատմություններից մեկը) անհրաժեշտ է պատմել։ PAN-ը, հիմնվելով ամենասովորական վիքիպեդիական ինֆորմացիայի վրա, ներկայացնում է Երկրի, Արեգակնային համակարգի, Ծիր Կաթին գալակտիկայի ու ամբողջ Տիեզերքի հեռավոր ապագայի քրոնիկոնը։
Սկսենք մեզ ամենամոտ մոլորակից ու ժամանակներից։ Մեզանից մոտ 1000 տարի անց Երկրի պտույտը դանդաղեցնող լուսնային մակընթացությունների պատճառով օրվա տևողությունը կաճի մոտ 1/30 վայրկյանով։ Դա կոմպենսացնելու համար անհրաժեշտ կլինի կամ յուրաքանչյուր ամսվա ընթացքում մի քանի անգամ օրվա վերջին ավելացնել նահանջ վայրկյան, կամ էլ որոշ կամ բոլոր ամիսների վերջում անհրաժեշտ կլինի հետևողական ձևով ավելացնել մեկ կամ մի քանի լրացուցիչ վայրկյան։ Դժվար թե դա առանձնակի անհանգստություն պատճառի հազար տարի հետո ապրող սերունդներին, ովքեր, հնարավոր է, զբաղված կլինեն ավելի կարևոր գործերով, ինչպիսիք են արջերի որսն ու մուտանտ գայլերից համայնքի պաշտոնությունը։ Իսկ այ 1100 տարի անց ապրող որսորդներին անհրաժեշտ կլինի իմանալ, որ Հյուսիսային բևեռային աստղի դերը Բևեռային աստղի փոխարեն կստանձնի Գամմա Ցեֆեյան` Երկրի բևեռների պրեցեսիայի ընթացքում։
10,000 տարի անց իրական վտանգ կա Արևելյան Անտարկտիդայի սառցե վահանի լիարժեք հալման։ Արդյունքում, ծովի մակերևույթը կբարձրանա 3-ից 4 մետրով։ Սա գլոբալ տաքացման պոտենցիալ երկարաժամկետ հետևանքներից մեկն է, ի տարբերություն Արևմտյան Անտարկտիդայի սառցե վահանի հալման վտանգի, որն ավելի կարճաժամկետ է։ Մի բան հաստատ է, ծովային քաղաքներում բնակվող ապագայի մարդկանց համար անգամ ցերեկը ֆանտաստիկ տեսարան է բացվելու երկնքում. 10,000-ից 1 մլն տարի անց (այս պահից սկսած մինչև 1 մլն տարի` ցանկացած պահին, բայց 10,000-ից 1 մլն տարի անց տեղի կունենա առավել մեծ հավանականությամբ) Բետելգեյզե ու Անտարես կարմիր սուպերհսկա աստղերը կվերածվեն գերնորերի, ու պայթյունը մի քանի ամիս կերևա նաև ցերեկները Երկրից։
Երկրի բևեռների պրեցեսիայի դրամատիկ հետևանքները շարունակվելու են։ 11 700 տարի անց երկնքում պայծառությամբ հինգերորդ աստղը` Վեգան, կվերածվի հյուսիսային բևեռային աստղի։ 11 000-ից 15 000 տարի անց դրամատիկ կլիմայական իրադարձություններ տեղի կունենան հենց պրեցեսիայի կեսին, երբ Երկրի առանցքի թեքությունը դառնա հայելային։ Արդյունքում, Հարավային կիսագնդում տարվա եղանակները կդառնան պակաս էքստրեմալ, քան հիմա են, սակայն Հյուսիսային կիսագնդում, որտեղ սեզոնային երևույթներն ավելի արտահայտված են, տարվա եղանակների վարիացիաները ցամաքի ավելի մեծ ծավալի պատճառով առավել արտահայտիչ կդառնան, քան հիմա։ Կարճ ասած, ավելի շոգ ամառներ Երևանում ու ավելի ցրտաշունչ ձմեռներ Գյումրիում։
Բայց լավ լուր էլ կա. տեսություններից մեկի համաձայն, մոտ 15 000 տարի անց Երկրի բևեռների տատանվող թեքությունը կտեղափոխի հյուսիսաֆրիկյան մուսսոնը բավարար հյուսիս` Սահարայի տարածքի կլիման կրկին արևադարձային դարձնելու համար, ինչպիսին այն 5 000 - 10 000 տարի առաջ էր, այնպես որ կարելի է տեղափոխվել այնտեղ։ Ցանկացած լավ լուր պետք է ուղեկցվի ոչ այնքան լավ լուրով։ Երկրի վրա ավերիչ սուպերհրաբուխներ շատ են եղել ու կարող են լինել ցանկացած պահի։ Մոտ 17 000 տարի հետո, այս պահից սկսած, շատ հավանական է նման իրադարձության կրկնությունը, այնպես որ լեռներով աղքատ անտառային Սահարան էլ ավելի լավ ընտրություն է թվում։ Նման հրաբուխը կարող է մթնոլորտ նետել մեկ տրիլիոն տոննա պիրոկլաստիկ նյութ, հետևաբար, անգամ Սահարայի ջունգլիները կարող են չփրկել։
Երանելի կյանքը երկար չի տևի, որովհետև հնարավոր է` 50 000 տարի անց ներկայիս միջսառցե դարաշրջանից Երկիրն անցնի սառցե դարաշրջանի։ Մյուս կողմից, կլիմայի փոփոխությունը մարդկային գործունեության պատճառով կարող է ևս 50 000 տարով հետաձգել նոր սառցե դարաշրջանը, կամ այն ընդհանրապես կարող է տեղի չունենալ։ Այնպես որ, տաք կուրտկաներ գնելը դեռ վաղ է։ Նույն այդ ժամանակ կանհետանա Նիագարայի ջրվեժը, ինչպես նաև Կանադական վահանի շատ սառցե լճեր։ 2 մլն տարի անց կխորանա ու կընդլայնվի նաև Մեծ կանյոնը։
Լուսնային մակընթացությունների պատճառով Երկրի պտույտը շարունակելու է դանդաղել. 50 000 տարի անց օրը կերկարի 1 վայրկյանով, 3 մլն տարի հետո` 1 րոպեով, իսկ 180 մլն տարի անց օրը կտևի 25 ժամ։ Սարսափելի է։
Ավելի քան 100 000 տարի անց էլ մեր ստեղծած ածխաթթու գազի 10%-ը շարունակելու է մնալ կայունացած մթնոլորտում, այնպես որ ձեր սիրելի Օփելի թողած հետքը դեռ երկար կպահպանվի։
Աստերոիդների հետ բախումների հավանականությունը ժամանակի հետ աճելու է։ Օրինակ, կես մլն տարի անց Երկիրը, ամենայն հավանականությամբ, արդեն բախված կլինի 1 կմ տրամագծով աստերոիդի հետ, իսկ 100 մլն տարի անց` աստերոիդի հետ, որը չափերով ու բախման հետևանքներով համեմատելի կլինի դինոզավրերի անհետացման պատճառ դարձածի հետ։
Եթե մարդկությունն անհետանա, կամ լքի մայր մոլորակը, ապա 2 մլն տարի անց կորալային խութերն ամբողջությամբ կվերականգնեն օվկիանոսի անտրոպոգեն թթվեցումից։
Նկատելի փոփոխություններ կլինեն 10 մլն տարի անց։ Կարմիր ծովը հեղեղելու է Արևելաաֆրիկյան բեկվածքի ընդլայնվող հարթավայրը, ինչի հետևանքով նոր օվկիանոսային բասեյնը կբաժանի Աֆրիկա մայրցամաքն ու Աֆրիկյան սալը Նուբիական ու Սոմալիական սալերի։ Հնդկաստանում նույնպես անհանգիստ է լինելու. Հնդկական սալը 180 կիլոմետրով շարժվելու է դեպի Տիբեթ, ինչի հետևանքով ժամանակակից Նեպալի տարածքը կդադարի գոյություն ունենալ։ Չկա չարիք առանց բարիքի. 10 մլն տարի անց Հոլոցենի ընթացքում պոտենցիալ անհետացումից հետո կենսաբազմազանությունն ամբողջությամբ կվերականգնվի, եթե, իհարկե, Հոլոցենը նույնքան աղետալի լինի, որքան նախկին հինգ խոշոր անհետացումները։ Առանց զանգվածային անհետացման էլ այդ ժամանակ ժամանակակից տեսակների մեծ մասը անհետացած կլինի, որովհետև շատերն աստիճանաբար էվոլյուցիայի արդյունքում վերածվելու են նոր տեսակների։
50 մլն տարի անց ամերիկացիները ներքին ծով կունենան Հյուսիսային Ամերիկայի արևմտյան հատվածում, իսկ Եվրազիայի ու Աֆրիկայի բախումը կփակի Միջերկրական ծովն ու կձևավորի Հիմալայների նման ահռելի լեռնազանգված։ Միգուցե, Էվերեստին գերազանցող լեռներով։ Հակառակը, Ապալաչները, կանադական Ժայռոտ լեռները ջնջվելու են 50-60 մլն տարի անց, հարավային Ժայռոտ լեռների ոչնչացումը ավելի դանդաղ կլինի (PDF)։ 80 մլն տարի անց օվկիանոսի տակ կանցնի վերջին Հավայան կղզին, բայց դրա փոխարեն կառաջանա նոր արշիպելագ։
50-400 մլն տարվա ընթացքում Երկիրը բնական ճանապարհով կվերականգնի հանածո վառելիքի իր պաշարները, բայց արաբ շեյխեր այն ժամանակ այլևս չեն լինի, եթե լինեն էլ, ապա միայն վառելիքի տեսքով։
100 մլն տարի անց Ամերիկան կշարժվի Աֆրիկայի ուղղությամբ, 250 մլն տարի անց Կալիֆորնիայի ափամերձ հատվածը կբախվի Ալյասկային` Հյուսիսային Ամերիկայի արևմտյան հատվածի` անընդհատ հյուսիս շարժվելու հետևանքով։ Իսկ 250-ից 350 մլն տարի անց Երկրի բոլոր մայրցամաքները կձևավորեն սուպերմայրցամաք, որի չորս պոտենցիալ տարբերակները ստացել են Ամասիա (այո, այո), Նովոպանգեյա, Պանգեյա Պրոքսիմա ու Աուրիկա անունները։ Հավանաբար, դա կբերի սառցե դարաշրջանի, ծովի մակերևույթի նվազման ու թթվածնի ավելացման, ինչը կբերի ջերմաստիճանի հետագա նվազման։ Ավելի քան 250 մլն տարի անց, սուպերմայրցամաքի ձևավորման հետևանքով, կարող է սկսվել արագ կենսաբանական էվոլյուցիա։ Մյուս կողմից, տեսակների միջև մրցակցության ուժեղացումը, հրաբխային ակտիվության ավելացումը ու ավելի պայծառ Արեգակի պատճառով ջերմաստիճանի բարձրացումը կարող է բերել նաև նոր մասսայական անհետացման, որից հետո կենդանիների ու բույսերի տեսակները կարող են ոչ ամբողջությամբ վերականգնվել։ Բայց սուպերմայրցամաքի կյանքը հավերժ չի լինելու, այնպես որ իմաստ չունի մեջտեղում դղյակներ կառուցել. մեզանից 400-ից 500 մլն տարի անց այն մասերի կբաժանվի, ինչը կարող է բերել գլոբալ ջերմաստիճանի բարձրացմանը։
Վտանգները կան ու լինելու են ոչ միայն Երկրի տեկտոնիկայի կամ աստերոիդի հետ կապված։ Օրինակ, ցանկացած պահի կարող է լինել ուժեղ գամմա ճառագայթում կամ գերծանր հիպերէներգետիկ գերնոր աստղի պայթյուն մեր մոլորակից մինչև 6500 լուսատարի հեռավորության սահմաններում, որը կարող է ազդել օզոնային շերտի վրա ու բերել մասսայական անհետացման։ Բայց մեզանից մինչև 500 մլն տարի հետո ընկած ժամանակային միջակայքում առնվազն մեկ նման իրադարձություն մեծ հավանականությամբ տեղի կունենա։ Սակայն դրա համար գերնորը պիտի ճշգրիտ կերպով կողմնորոշված լինի Երկրի ուղղությամբ, ու պետք է ճիշտ լինեն նման իրադարձության հետևանքով Երկրի վրա արդեն տեղի ունեցած մասսայական անհետացման հիպոթեզները։ Այնպես որ, խորը շունչ քաշեք։
Իսկական խնդիրները սկսվելու են 500-600 մլն տարի անց։ Ու դա այն չէ, որ մակընթացային արագացման հետևանքով Լուսինն այնքան կհեռանա Երկրից, որ անհնար կդառնա Արևի լրիվ խավարումը, իսկ 1.5 - 4.5 մլրդ տարի անց նույն մակընթացային արագացումը կտեղափոխի Լուսինը բավարար հեռու Երկրից, որպեսզի մեր մոլորակի բնական արբանյակն այլևս չկարողանա կայունացնել Երկրի առանցքի թեքությունը. հետևաբար, Երկրի բևեռների տեղաշարժը կդառնա քաոտիկ ու էքստրեմալ, ինչը կբերի կլիմայական կտրուկ փոփոխությունների։
Ամեն ինչ շատ ավելի լուրջ ու ողբերգական է լինելու։ Մոտավորապես 500-600 մլն տարի հետո Արևի աճող պայծառությունը կսկսի խախտել կարբոնատա-սիլիկատային ցիկլը։ Ավելի ուժեղ լուսարձակումը ուժեղացնելու է մակերևութային ապարների հողմահարումը, ինչի հետևանքով ածխաթթու գազը մնալու է ապարներում կարբոնատի տեսքով։ Երկրի մակերևույթից ջրի գոլորշիացման հետ մեկտեղ լեռնային ապարները կարծրանալու են, ինչի արդյունքում սալերի տեկտոնիկան դանդաղելու է ու ի վերջո դադարի, երբ օվկիանոսներն ամբողջությամբ գոլորշիանան։ Քանի որ ածխածինը մթնոլորտ նետող հրաբխային ակտիվությունը նվազելու է, նվազելու է նաև ածխաթթու գազի մակարդակը։ Այդ ժամանակահատվածում այն կնվազի այնքան, որ անհնար կդառնա C3 ֆոտոսինթեզը։ Բոլոր բույսերը, որոնք օգտագործում են C3 ֆոտոսինթեզ (ժամանակակից տեսակների ~99%-ը), կանհետանան։ C3 բույսերի անհետացումն, ամենայն հավանականությամբ, տեղի կունենա պոպուլյացիաների երկարաժամկետ կրճատման, ոչ թե կտրուկ անկման տեսքով։ Հավանական է, որ բույսերի տարբեր խմբեր մեկը մյուսի հետևից կանհետանան դեռ մինչև ածխաթթու գազի կրիտիկական մակարդակի հասնելը։ Առաջինը կանհետանան խոտաբույսերը, դրանց կհաջորդեն սաղարթավոր անտառները, ապա` մշտադալար լայնասաղարթ անտառներն ու, վերջապես, մշտադալար փշատերև անտառները։
Մեզանից 500-ից 800 մլն տարի հետո, երբ ածխաթթու գազի մակարդակը նվազի ու հատի կրիտիկականը, բույսերն ու, որպես հետևանք, կենդանիները կկարողանան ավելի երկար գոյատևել` այլ ռազմավարություն մշակելու դեպքում։ Օրինակ, ֆոտոսինթետիկ պրոցեսների համար սպառելով ավելի քիչ ածխաթթու գազ, դառնալով գիշատիչ, ադապտացվելով չոր պայմաններին, ավելի սերտ սիմբիոզի մեջ մտնելով սնկերի հետ և այլն։ Ամեն դեպքում, բույսերի թիվն անխուսափելիորեն նվազելու է, ինչը կբերի մթնոլորտում թթվածնի նվազեցման, ինչի պատճառով ԴՆԹ-ն վնասող ուլտրամանուշակագույն ճառագայթման ավելի մեծ չափաբաժին կհասնի Երկրի մակերևույթ։ Ջերմաստիճանի բարձրացումը կբերի մթնոլորտում քիմիական ռեակցիաների ուժեղացման, ինչն էլ ավելի կնվազեցնի թթվածնի մակարդակը։ Բույսերի ու կենդանիների խմբերը կդառնան ավելի հազվադեպ ու իզոլացված, քանի որ Երկիրը գնալով ավելի ու ավելի անբերրի կդառնա։ Ավելի հեշտ կլինի թռչող կենդանիների համար, որոնք ցածր ջերմաստիճանների որոնման համար կկարողանան մեծ հեռավորություններ հաղթահարել։ Շատ կենդանիներ կտեղափոխվեն բևեռներ, կամ, հնարավոր է, ստորգետնյա միջավայր։ Այդ արարածները կակտիվանան բևեռային գիշերվա ընթացքում, իսկ բևեռային օրվա ընթացքում, երբ ուժեղ շոգ է ու ճառագայթում, քուն կմտնեն։ Երկրի մեծ մասը կվերածվի անապատի, իսկ բույսերն ու կենդանիները կապրեն հիմնականում օվկիանոսներում։
Մեկ այլ մոդելի համաձայն, 500-800 մլն տարի հետո Երկրի միջուկի սառեցումը կբերի սալերի տեկտոնիկայի դադարեցման, ինչը պոտենցիալ առումով կարող է Երկիրը վերածել օվկիանոսային մոլորակի։ Ինչը, հավանաբար, կբերի կենդանական կյանքի անհետացմանը։
Նայենք էլ ավելի հեռու։ Մեզանից 800-ից 900 մլն տարի անց ածխաթթու գազի մակարդակը կնվազի այնքան, որ անհնարին կդառնա նաև C4 ֆոտոսինթեզը։ Առանց բուսական աշխարհի, որը կարող է արտադրել ու մթնոլորտ նետել թթվածին, ազատ թթվածինն ու օզոնային շերտը կանհետանան. մահաբեր ու առավել ինտենսիվ ուլտրամանուշակագույն ճառագայթումը կկարողանա հասնել մոլորակի մակերևույթին։ Սննդային շղթաներում բույսերից կախված կենդանիները շատ արագ կանհետանան։ Լավագույն դեպքում կենդանական աշխարհը կարող է շարունակել գոյատևել ևս 3-ից 100 մլն տարի բույսերի անհետացումից հետո։ Ամեն դեպքում, ավելի հավանական է, որ կենդանիների անհետացումը համընկնի բույսերի անհետացման հետ։ Սկզբում կանհետանան խոշոր կենդանիները, ապա` ավելի փոքր կենդանիներն ու թռչող կենդանիները, ապա` երկկենցաղները, սողուններն ու, վերջապես, անողնաշարավորները։ Կենդանիների որոշ տեսակներ, հավանաբար, կկարողանան գոյատևել օվկիանոսում, սակայն ժամանակի ընթացքում ամբողջ բազմաբջջիջ կյանքն անհետանալու է (PDF)։ Ծովերում առաջինը կանհետանան խոշոր ձկները, ապա` մանր ձկներն ու անողնաշարավորները։ Վերջինը կանհետանան կենդանի բույսերից չկախված կենդանիները, օրինակ` տերմիտները, կամ նրանք, որոնք բնակվում են հիդրոթերմալ աղբյուրների մոտ, օրինակ` Riftia որդերը։ Դրանից հետո, ու մենք սա ցավով ենք նշում, Երկրի վրա կմնան միայն միաբջիջ օրգանիզմները։
Երկրի վրա կյանքի անհետացումն ապագայում անխուսափելի է։ Սակայն ժամկետների հետ կապված գնահատականները տարբեր են։ Վերևում նշված էր հնարավոր ժամկետների ստորին շեմը։ Օրինակ, ածխաթթու գազի կրիտիկական նվազեցման արդյունքում հնարավոր է բույսերը ձևավորեն ֆոտոսինթեզի նոր ձևեր, ինչի շնորհիվ ամբողջ բուսական աշխարհը կանհետանա միայն մեզանից 1.2 մլրդ տարի հետո, իսկ 1.3 մլրդ տարի հետո` ամբողջ էուկարիոտիկ կյանքը (PDF)։ Մնացած միաբջիջ կյանքը` իզոլացված գաղութների տեսքով, կշարունակի գոյատևել նվազագույնը մինչև մեզանից 1.6 մլրդ տարի հետո։ Ամեն դեպքում, առավելագույնը 2.8 մլրդ տարի անց այս պահից, երբ դուք կարդում եք սույն հոդվածը, ամբողջ կյանքը Երկրի վրայից կանհետանա։
Ապագան էքստրեմալ է լինելու ոչ միայն երկրային կյանքի համար։ 1 մլրդ տարուց օվկիանոսների 27%-ը սուզվելու է մանտիայում։ 1.1 մլրդ տարի անց Արևի լուսարձակումը կավելանա 10%-ով, ինչի հետևանքով Երկրի մակերևույթի միջին ջերմաստիճանը կհասնի մոտ 47 աստիճանի։ Մթնոլորտը կվերածվի «խոնավ ջերմոցի», ինչն էլ կբերի օվկիանոսների անկասելի գոլորշիացման։ Եթե սալերի տեկտոնիկան մինչ այդ դեռ դադարած չլինի, ապա օվկիանոսների գոլորշիացումը միանշանակ կբերի դրան։ Բևեռներում դեռ կշարունակեն գոյություն ունենալ ջրային «գրպաններ», որտեղ իր վերջին օրերը կապրի պարզ միաբջիջ կյանքը։ Ամենաուշը 2 մլրդ տարի անց բոլոր օվկիանոսները կգոլորշիանան, եթե մթնոլորտային ճնշումը նվազի ազոտային ցիկլի պատճառով։
2.8 մլրդ տարի հետո Երկրի վրա ահավոր շոգ է լինելու` հասնելով միջինը 147 աստիճանի։ Ինչպես հասկանում եք, անգամ լողավազանները ու հովացուցիչները չեն փրկի։ 3-4 մլրդ տարի հետո Երկրի միջուկը սառչելու է, եթե ներքին միջուկը շարունակի նույն տեմպերով մեծանալ։ Առանց հեղուկ արտաքին միջուկի Երկրի մագնիսական դաշտը կանջատվի ու արևային քամիներն աստիճանաբար տիեզերք կքշեն ամբողջ մթնոլորտը։ 3.5 - 4.5 մլրդ տարի անց Արեգակի լուսարձակումը կավելանա 35-40%-ով, ու եթե Երկրի վրա մնացած լինեն չնչին ջրային ավազաններ, ապա դրանք նույնպես ամբողջությամբ կանհետանան։ Ջրով հարուստ ծանր մթնոլորտի ջերմոցային էֆեկտը կբարձրացնի մակերևույթի ջերմաստիճանը մինչև միջինը 1130 աստիճան, ինչը բավարար է որոշ մակերևութային ապարների հալման համար։ Երկիրը կվերածվի իսկական դժոխքի։
Բայց փոքր հավանականությամբ իրադարձություններ կան, որոնք կարող են փրկել երկրային կյանքը։ Ցանկացած պահի կարող է տեղի ունենալ Արևի ու մեկ այլ աստղի` միմյանց շատ մոտ անցում, ինչի հետևանքով Երկիրը կարող է դուրս նետվել միջաստեղային տարածություն։ Մեզանից 3 մլրդ տարի հետո ընկած միջակայքում նման իրադարձության հավանականությունը կկազմի 1/100 000, իսկ 1/300 մլրդ հավանականությամբ դուրս նետված Երկիրը կհայտնվի մեկ այլ աստղի ուղեծրին։ Եթե կյանքը Երկրի վրա պահպանվի միջաստեղային ճամփորդության ընթացքում, ապա շանս կլինի, որ նոր աստղի շուրջ այն շատ ավելի երկար կգոյատևի։ Սակայն դա ավելի քիչ հավանական է, քան խաղատանը ջեքփոթով Նիսան շահելը։ Շատ ավելի քիչ հավանական։
ԱՐԵԳԱԿՆԱՅԻՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ
Դրամատիկ իրադարձություններ սպասվում են նաև Կարմիր մոլորակի վրա։ 25 000 տարի անց Մարսի հյուսիսային բևեռի սառցե գլխարկը կարող է նահանջել, երբ մոլորակը հասնի հյուսիսային բևեռում տաքացման գագաթնակետին։ Մասկի մարդկային քաղաքակրթությունը կտեղափոխվի բևեռներ։ Իսկ 36 000 տարի անց Ռոսս 248 անունով կարմիր թզուկը կանցնի Երկրից 3.024 լուսատարի հեռավորության վրա` ժամանակավոր դառնալով Արեգակին ամենամոտ աստղը։ Դրանից մոտավորապես 8 000 տարի անց Ռոսս 248-ը կհեռանա։ Դրանից հետո Կենտավրոսի Ալֆան կվերադարձնի Արեգակին ամենամոտ աստղի իր տիտղոսը, ապա կզիջի այն Գլիզե 445-ին։ Մեզանից 1.35 մլն տարի անց այս աստղը կանցնի Արեգակից 0.221 լուսատարի (14 աստղագիտական միավոր) հեռավորության վրա։ Դա կբերի մեր համակարգի սահմանին պտտվող սառցե մարմինների կուտակման` Օորտի ամպի գրավիտացիոն տատանումների` ավելացնելով ներքին Արեգակնային համակարգում գիսավորների մասնակցությամբ բախումների հավանականությունը։
Արեգակնային համակարգում շատ են լինելու բնական արբանյակների բախումները։ 100 000-ից 10 մլն տարի անց կբախվեն Ուրանի Կուպիդոն ու Բելինդա, իսկ 1 մլն տարի հետո` Դեզդեմոնա ու Կրեսսիդա արբանյակները։ 50 մլն տարին էլ այն առավելագույն ժամկետն է, որի ընթացքում Ֆոբոսը կբախվի Մարսի հետ։ Իսկ եթե անհանգստանում եք Սատուրնի հիասքանչ օղակների համար, ապա դրանք ներկայիս վիճակում կշարունակեն գոյություն ունենալ ոչ ավելի, քան 100 մլն տարի։
240 մլն տարի անց նշելու ենք գալակտիկական Ամանորը, որովհետև Արեգակնային համակարգը իր ներկայիս դիրքից մեկ ամբողջական պտույտ է կատարելու գալակտիկական կենտրոնի շուրջ։
Հիշո՞ւմ եք, թե ինչ հետաքրքիր ու ողբերգական իրադարձություններ են սպասում Երկրին։ Մյուս մոլորակների վրա էլ է առնվազն հետաքրքիր լինելու։ 300-ից 600 մլն տարի անց Վեներայի մանտիայում ջերմաստիճանը կհասնի առավելագույնին, իսկ հետագա 100 մլն տարվա ընթացքում խոշոր սուբդուկցիան կբերի մոլորակի կեղևի սուզմանը մանտիայում։ 1.5 - 1.6 մլրդ տարի հետո Արեգակի աճող լուսարձակումը բնակելի հատվածը տեղափոխելու է դեպի դուրս։ Օրինակ, Մարսի մթնոլորտում ավելանալու է ածխաթթու գազը, ինչի արդյունքում մոլորակի մակերևույթի ջերմաստիճանը կբարձրանա` հասնելով սառցե դարաշրջանում Երկրի միջին ջերմաստիճանին։ 4.5 մլրդ տարի հետո էլ Մարսը Արեգակից կստանա նույնքան էներգիա, որքան Երկիրը, երբ այն նոր էր առաջացել։ 6.5 մլրդ տարի հետո Մարսը կստանա նույնքան էներգիա, որքան Երկիրն այսօր. դրանից հետո Կարմիր մոլորակի ճակատագիրը կլինի նույնը, ինչ առաջին մասում նկարագրված Երկրինը։
Իսկ ի՞նչ կլինի մյուս մոլորակների հետ։ 3.3 մլրդ տարվա ընթացքում կլինի մոտ 1% հավանականություն, որ Յուպիտերի գրավիտացիան Մերկուրիի ուղեծիրն այնքան էքսցենտրիկ կդարձնի, որ այդ ընթացքում այն կհատի Վեներայի ուղեծիրը` ներքին Արեգակնային համակարգը վերածելով իսկական քաոսի։ Օրինակ, Մերկուրին կարող է բախվել Վեներայի կամ Երկրի հետ, դուրս նետվել Արեգակնային համակարգից կամ ընկնել Արեգակի վրա։ 3.6 մլրդ տարի անց Նեպտունի Տրիտոն արբանյակը կարող է տրոհվել մոլորակային օղակների, ինչի հետևանքով Նեպտունը կդառնա Սատուրնի նման գեղեցկուհի։
2.55 մլրդ տարի անց Արեգակը հասնելու է մակերևույթի առավելագույն ջերմաստիճանին` 5550 աստիճան։ Դրանից հետո աստղը աստիճանաբար սկսելու է սառչել, իսկ պայծառությունը գնալով ավելանալու է։ Սպառելով ջրածնի պաշարները` Արեգակը 5.4 մլրդ տարի հետո լքելու է գլխավոր հաջորդականությունը ու սկսելու է վերածվել կարմիր հսկայի։ Մեր սիրելի Արեգակը, մեզ կյանք տված աստղը, սկսելու է Արեգակնային համակարգի ինքնաոչնչացման պրոցեսը։ Այնպես, 7.5 մլրդ տարի անց Երկիրն ու Մարսը կարող են հայտնվել ընդլայնվող կարմիր հսկա Արեգակի մակընթացային փականում։ Իսկ 7.59 մլրդ տարի անց Երկիրն ու Լուսինը կդադարեն գոյություն ունենալ` ընկնելով Արեգակի վրա։ Մինչև բախումը Լուսինը, հնարավոր է, տրոհվի ու վերածվի օղակի, որի բեկորների մեծ մասը կընկնի մոլորակի վրա։ Նույն այդ ժամանակ Սատուրնի Տիտան արբանյակի ջերմաստիճանը կարող է բավարար լինել` կոմֆորտ կյանքի համար (PDF)։
7.9 մլրդ տարի անց Արեգակը հասնելու է առավելագույն շառավիղի, որը 256 անգամ գերազանցելու է ժամանակակից արժեքը։ Կանհետանա ոչ միայն Երկիրը, այլև, բնականաբար, Մերկուրին ու Վեներան։ Իսկ մեզանից 8 մլրդ տարի անց Արեգակը կվերածվի ածխածնա-թթվածնային սպիտակ թզուկի, որի զանգվածը կկազմի իր ներկայիս զանգվածի 54.05%-ը։ Եթե հանկարծ ինչ-որ հրաշքով մինչ այդ Երկիրը կլանված չլինի Արեգակի կողմից (ինչը հնարավոր է), միևնույն է, մեր մոլորակի ու մնացած բոլոր մոլորակների մակերևույթի ջերմաստիճանը կտրուկ նվազելու է, որովհետև Արեգակը շատ ավելի քիչ էներգիա է արտադրելու, քան հիմա։
Մնացած պատմությունը, պայմանով, որ Երկիրն ու Լուսինը չեն կլանվել Արեգակի կողմից, շատ մռայլ է ու տխուր։ Այսպես, 50 մլրդ տարի հետո Երկիրն ու Լուսինը կդառնան մակընթացորեն կախված. յուրաքանչյուր ուղղված է լինելու մյուսին միայն մի կողմով։ Դրանից հետո սպիտակ թզուկ Արեգակի մակընթացային ազդեցությունը կլանելու է համակարգի իմպուլսի մոմենտը` արագացնելով Երկրի պտույտը։ 65 մլրդ տարի անց Լուսինը կարող է բախված լինել Երկրի հետ, կամ տրոհվել` առաջացնելով ուղեծրային օղակ (ցավոք, մենք այդ գեղեցկությունը չենք տեսնի)։ Իսկ 100 քվինտիլիոն (10^20) տարի անց Երկրի ուղեծիրը միևնույն է խախտվելու է ու մեր մոլորակը ընկնի արդեն սև թզուկ դարձած Արեգակի վրա։ Այնպես որ, ավելի լավ է շատ ավելի շուտ մեր մոլորակը կլանի կարմիր թզուկ Արեգակը։ Դա կլինի բարեգթություն։
ԾԻՐ ԿԱԹԻՆ / ՏԵՂԱԿԱՆ ԽՈՒՄԲ
Գալակտիկական մասշտաբներում իրադարձությունների միջև ժամանակը շատ ավելի մեծ է։ Արդեն 100 000 տարի անց աստղերի սեփական շարժումները Ծիր կաթինով անճանաչելի կդարձնեն շատ համաստեղություններ։ Իհարկե, դա համաստեղություններ հորինողների խնդիրն է, ոչ Ծիր Կաթին գալակտիկայինը։
Այս պահից սկսած մինչև 100 000 տարի գերնորի պայթյունով, ամենայն հավանականությամբ, կպայթի VY Canis Majoris կարմիր գերհսկան՝ ամենամեծ հայտնի աստղերից մեկը: Իսկ 300 000 տարվա ընթացքում գերնորի պայթյունով երկինքը կլուսավորի Վոլֆ-Ռայեի WR 104 աստղը: Կա փոքր հավանականություն, որ այս աստղը բավարար արագ է պտտվում գամմա շիթ արձակելու համար: Էլ ավելի փոքր է հավանականությունը, որ նման շիթը կարող է վտանգավոր լինել Երկրի կյանքի համար:
Դեռ դպրոցից բոլորս գիտենք, որ Ծիր Կաթինը երկար չի մնալու հպարտ միայնության մեջ շնորհիվ Անդրոմեդա գալակտիկայի. երկու գալակտիկաների՝ միմյանց մոտ առաջին անցումը տեղի կունենա 2 միլիարդից քիչ տարի անց: Իսկ 5 միլիարդից քիչ տարի անց երկու գալակտիկաներն ամբողջությամբ կձուլվեն՝ ձևավորելով «Միլկոմեդա»: Կա չնչին հավանականություն, որ դրա հետևանքով Արեգակնային համակարգը դուրս կնետվի գալակտիկայից, բայց շատ ավելի հավանական է, որ այդ իրադարձությունները ոչ մի կերպ չեն ազդի մեր համակարգի վրա:
Այստեղից սկսվում են ահռելի ժամանակային անդունդները: 100 միլիարդից 1 տրիլիոն տարի հետո Տեղական գալակտիկական խմբի բոլոր 47 գալակտիկաները կձուլվեն՝ ձևավորելով մեկ հսկա գալակտիկա՝ ընդլայնված «Միլկոմեդան» կամ «Միլկդրոմեդան». Տեղական խմբի վերջին գալակտիկաների ձուլմամբ կավարտվի խմբի էվոլյուցիոն պատմությունը: Մեզանից 800 մլրդ տարի անց «Միլկոմեդայի» մաքուր լուսարձակումը սկսելու է նվազել, քանի որ կարմիր թզուկները կանցնեն պիկային լուսարձակման փուլը: Կարմիր թզուկները բավականին երկար են ապրում. օրինակ, Արեգակին ամենամոտ աստղը՝ Կենտավրոսի Պրոքսիման գլխավոր հաջորդականությունը կլքի միայն 4 տրիլիոն տարի հետո՝ վերածվելով սպիտակ թզուկի (PDF): Այսինքն, Արեգակից մոտ 1000 անգամ ուշ: Ավելի թեթև աստղերն էլ ավելի երկարակյաց են. օրինակ, 0,075 արեգակնային զանգված ունեցող VB 10 կարմիր թզուկը գլխավոր հաջորդականությունը կլքի միայն 12 տրիլիոն տարի անց:
30 տրիլիոն տարի անց անգամ «Միլկոմեդայի» համար կսկսվեն դժվար ժամանակներ: Աստղերը (այդ թվում՝ Արեգակը) բախվելու են մոտակա շրջակայքի այլ աստղերի հետ: Ամեն անգամ, երբ երկու աստղը կամ աստղերի մնացորդները միմյանցից մոտ անցնեն, դրանց մոլորակների ուղեծրերը խախտելվու են, ինչի հետևանքով մոլորակները կարող են դուրս նետվել իրենց համակարգերից:
Մնացած կատաստրոֆիկ հետևանքներն արդեն համատիեզերական են լինելու, իսկ մենք մոտենում ենք մեր պատմության վերջին՝ ամենամասշտաբային փուլին:
ՏԻԵԶԵՐՔ
Այս բաժնում ամենամեծ մասշտաբներն են ու ամենանադառնալի իրադարձությունները: Եթե Երկրի կամ Արեգակնային համակարգի հետ կապված աղետներից պոտենցիալ հնարավոր կլիներ փախչել այլ համակարգներ, կամ Ծիր Կաթինի կատակլիզմներից խուսափել միջգալակտիկական տարածությունում կամ ավելի հանգիստ գալակտիկայում, այս դեպքում աբողջ Տիեզերքից դժվար թե հնարավոր լինի փախուստի դիմել: Մյուս կողմից, սրանք միայն էքստրապոլյացիաներ են. ո՞վ գիտի, ինչ այժմ անհայտ ֆիզիկայի օրենքներ կգտնենք ապագայում:
Սկսենք խիստ կասկածելի մի հիպոթեզից: Ըստ Մեծ պատռման մոդելի՝ մեր Տիեզերքը կդադարի գոյություն ունենալ 22.3 մլրդ տարի հետո, եթե մութ էներգիայի էվոլյուցիան նկարագրվում է w = −1,5 հավասարմամբ: Այդ դեպքում Տիեզերքի արագացմամբ ընդլայնումը ոչ միայն շարունակվելու է, այլև աճելու է արագացումը: Մեծ պատռումից մոտ 200 մլն տարի առաջ կազմաքանդվելու են գալակտիկական կուտակումները: Իրադարձությունից 60 մլն տարի առաջ գալակտիկաները կսկսեն կորցնել եզրային աստղերը, իսկ 40 մլն տարի անց ամբողջությամբ անհետանալու են: Մեծ պատռումից երեք ամիս առաջ աստղային համակարգերը կորցնելու են գրավիտացիոն կապը, իսկ մոլորակները կթռչեն արագ ընլյանվող Տիեզերք: 30 րոպե առաջ մոլորակները, աստղերը, աստերոիդներն ու անգամ էքստրեմալ օբյեկտները՝ նեյտրոնային աստղերը, սև խոռոչները կվերածվեն առանձին ատոմների: Մեծ պատռումից 100 զեպտովայրկյան (10^-19 վայրկյան) առաջ ատոմները կտրոհվեն: Արդյունքում, երբ Պատռումը հասնի Պլանկի մասշտաբին, կտրոհվի անգամ տարածություն-ժամանակը: Տիեզերքը կհայտնվի «պատռվածքային սինգուլյարության» մեջ, երբ բոլոր ոչ զրոյական հեռավորությունները անվերջ մեծ են: Այն դեպքում, երբ Մեծ սեղմման սինգուլյարությունում նյութը անվերջ կոնցենտրացված է, Մեծ պատռման սինգուլյարությունում այն անվերջ նոսր է: Այդուհանդերձ, դիտարկումները վկայում են, որ այս սցենարը քիչ հավանական է:
Շատ ավելի հավանական է Տիեզերքի դանդաղ ու տանջալի մահվան սցենարը, ու այստեղ մենք մուտք ենք գործում աներևակայելի մեծ թվերի աշխարհ: Այսօրվանից 100-150 մլրդ տարի անց Ծիր կաթինի նախկին Տեղական խմբի գալակտիկաներից բացի մնացած բոլոր գալակտիկաները կհեռանան Դիտարկելի Տիեզերքից՝ անհետանալով տիեզերական լուսային հորիզոնի մյուս կողմում: 150 մլրդ տարի անց Տիեզերքը կընդլայնվի 6000 անգամ, մոտ այդքան անգամ էլ՝ մինչև 4.5×10^-4 Կելվին, կնվազի տիեզերական միկրոալիքային ֆոնի ջերմաստիճանը: Այն կշարունակի նվազել Տիեզերքի ընդլայնման հետ համատեղ: 325 մլրդ տարի անց Տիեզերքի ընդլայնումը իզոլացնելու է բոլոր գրավիտացիոն կապված ստրուկտուրաներն իրենց տիեզերագիտական հորիզոնի սահմաններում: Տիեզերքն այդ ժամանակ ընդլայնված կլինի ավելի քան 100 մլն անգամ, այնպես որ իզոլացված կլինեն անգամ առանձին վտարանդի աստղերը, որոնք գրավիտացիոն կապված չեն այլ օբյեկտների հետ:
Աստղաառաջացման պրոցեսները նույնպես դադարելու են, որովհետև աստղերի առաջացման համար անհրաժեշտ գազի պաշարներն անվերջ չեն: Բոլոր գալակտիկաներում աստղերի առաջացման պրոցեսների ավարտի նվազագույն ժամանակային շեմը գնահատվում է 1 տրիլիոն տարի, երբ կսպառվեն գազային ամպերը գալակտիկաներում: Մոտավորապես այդ ժամանակ, եթե արագացմամբ ընդլայնումը շարունակվի նույն տեմպերով, տիեզերական միկրոալիքային ճառագայթման ալիքի երկարությունը կհասնի 10^29-ի՝ գերազանցելով տիեզերագիտական հորիզոնի մասշտաբները. այդ ժամանակ արդեն անհնար կլինի հայտնաբերել միկրոալիքային ճառագայթումն ու, որպես հետևանք, Մեծ պայթյունի վկայությունները: Այդուհանդերձ, Տիեզերքի ընդլայնման փաստը դեռ հնարավոր կլինի պարզել գերարագ աստղերի ուսումնասիրության միջոցով:
1.05 տրիլիոն տարի անց Տիեզերքը կընդլայնվի ավելի քան 10^26 անգամ՝ նվազեցնելով մասնիկների միջին խտությունը մինչև տիեզերագիտական հորիզոնի ծավալում մեկից քիչ մասնիկ: Այդ պահից սկսած չկապված միջգալակտիկական նյութի մասնիկները էֆեկտիվորեն իզոլացվում են, ու դրանց միջև բախումները կդադարեն ազդել Տիեզերքի հետագա էվոլյուցիայի վրա: 1.4 տրիլիոն տարի անց տիեզերական միկրոալիքային ճառագայթման ջերմաստիճանը կհասնի 10^-30 Կելվինի ու կդադարի նվազել, որովհետև մնացորդային ջերմաստիճանը անդադար կմատակարարվի հորիզոնի ճառագայթումից (ինչը նման է Հոքինգի ճառագայթմանը, որովհետև հորիզոնը նման է սև խոռոչի իրադարձությունների հորիզոնին), որը ժամանակի հետ չի նվազելու:
Տխուր է, ցուրտ է, բոլորը բոլորից իզոլացված են: Բայց կարծիք կա, որ 10 տրիլիոն տարի հետո լինելու է Տիեզերքի պիկային բնակվածությունը կյանքով, եթե, իհարկե, կյանքը ճնշված չլինի երկարակյաց թեթև աստղերի շուրջ:
Աստղաառաջացման պրոցեսների ավարտի ժամկետների վերին շեմը կազմում է 100 տրիլիոն տարի. հենց այդ ժամանակ Տիեզերքը աստղային դարաշրջանից կանցնի այլասերման դարաշրջան (սա ձեր իմացած այլասերումը չի, չնայած՝ մոտ է): Ազատ ջրածինը չափազանց քիչ է լինելու նոր աստղերի առաջացման համար, իսկ մնացած աստղերը սպառելու են իրենց վառելիքն ու մեռնեն: Այդ ժամանակ Տիեզերքը կընդլայնվի արդեն 10^2554 անգամ: Իսկ 110-120 տրիլիոն տարի հետո Տիեզերքի բոլոր աստղերը կսպառեն իրենց վառելիքը, քանի որ ամենաերկարակյաց աստղերը` ցածր զանգված ունեցող կարմիր թզուկներն ապրում են 10-ից 20 տրիլիոն տարի։ Դրանից հետո աստղային զանգվածի մնացած օբյեկտները աստղերի մնացորդներ են (սպիտակ թզուկներ, նեյտրոնային աստղեր, սև խոռոչներ) ու շագանակագույն թզուկներ։ Վերջիններիս միջև բախումները մարգինալ մակարդակում կբերեն նոր կարմիր թզուկների առաջացմանը. այնտեղ, որտեղ Ծիր կաթինն էր, կլուսարձակի միջինում մոտ 100 աստղ։ Աստղերի մնացորդների բախումները ժամանակ առ ժամանակ բերելու են գերնոր աստղերի առաջացմանը։
Մեկ քվադրիլիոն (10^15) տարի անց բախումները բոլոր աստղային համակարգերի բոլոր մոլորակները կհեռացնեն իրենց ուղեծրերից։ Խոսքը նաև Արեգակնային համակարգի մասին է։ Այդ ժամանակ Արեգակը կսառչի մինչև -268 աստիճան, այսինքն` շատ սառն է լինելու։ Իսկ 10-ից 100 քվինտիլիոն (10^19 - 10^20) տարի հետո շագանակագույն թզուկների ու աստղերի մնացորդների (դրանց թվում` Արեգակը) 90-99%-ը դուրս նետված կլինեն գալակտիկաներից։ Երբ երկու օբյեկտ անցնում են միմյանց բավական մոտ հեռավորության վրա, նրանք փոխանակվում են ուղեծրային էներգիայով, ընդ որում, քիչ զանգված ունեցողները էներգիան ստանալու տենդենց ունեն։ Կրկնվող բախումների շնորհիվ քիչ զանգված ունեցող օբյեկտները կարող են բավարար էներգիա ստանալ` իրենց գալակտիկայից դուրս նետվելու համար։ Արդյունքում, «Միլկոմեդան» կամ «Միլկդրոմեդան» դուրս կնետի իր շագանակագույն թզուկների ու աստղային մնացորդների մեծ մասը։ 100 սեքստիլիոն (10^23) տարի հետո նույնը տեղի կունենա գալակտիկական կուտակումների հետ։ Եվ 7 կարգով դեպի ապագա նայելու դեպքում կտեսնենք, որ 1 նոնիլիոն (10^30) տարի հետո աստղերի մնացորդների մեծ մասը կամ բոլորը, որոնք դուրս չեն շպրտվել գալակտիկաներից (ամբողջի 1-10%-ը) ընկնում են իրենց գալակտիկաների գերհսկա սև խոռոչները։ Այդ պահին կրկնակի աստղեր չեն լինի, որովհետև գրավիտացիոն ճառագայթման հետևանքով կընկնեն միմյանց վրա. նույնը տեղի կունենա մոլորակների հետ, որոնք կընկնեն իրենց աստղերի վրա։ Տիեզերքում կմնան միայնակ օբյեկտները` աստղերի մնացորդներ, շագանակագույն թզուկներ, մոլորակային զանգվածի դուրս նետված օբյեկտներ ու սև խոռոչներ։
Տիեզերքը հայտնվում է հավերժական խավարում։
2 ունդեցիլիոն (2 × 10^36) տարի հետո բոլոր նուկլոնները Տիեզերքում տրոհվելու են, բայց մի պայմանով. եթե պրոտոնը տրոհվում է ու եթե պրոտոնի կիսատրոհման պարբերությունն ունի նվազագույն հնարավոր արժեքը (8.2 × 10^33 տարի)։ Նույն պայմանի կատարման դեպքում, 1-ից 100 ունդեցիլիոն (10^36 - 10^38) տարի հետո տրոհվելու են բոլոր մնացած մոլորակներն ու աստղային զանգվածի օբյեկտները։ Իսկ եթե պրոտոնի կիսատրոհման պարբերությունն ունենա առավելագույն հնարավոր արժեքը (10^41 տարի), ապա Դիտարկելի Տիեզերքում բոլոր նուկլոնները կտրոհվեն 30 տրեդեցիլիոն (3 × 10^43) տարի հետո։ Պրոտոնի կիսատրոհման պարբերությունը կունենա առավելագույն արժեքը պայմանով, որ Մեծ պայթյունն ինֆլյացիոն էր ու որ նույն պրոցեսը, որը բերեց հակաբարիոնների նկատմամբ բարիոնների գերակշռությանը, պատասխանատու է պրոտոնի տրոհման համար։ Եթե պրոտոններն իրոք տրոհվում են, այդ ժամանակ կսկսվի սև խոռոչների դարաշրջանը, երբ սև խոռոչները կմնան միակ երկնային օբյեկտները։ Բայց դրանք նույնպես հավերժ չեն` ի շնորհիվ Հոքինգի ճառագայթման։
Այսպես, 1 երկրային զանգվածի միկրոսկոպիկ սև խոռոչը կտրոհվի տարրական մասնիկների 314 քվինդեցիլիոն (3.14 × 10^50) տարում։ 11.6 ունվիգինտիլիոն (1.16 × 10^67) տարում նման կերպ կանհետանա Արեգակի զանգվածի սև խոռոչը։ Բայց դեռ կմնան գերհսկա սև խոռոչներ, որոնց մասին` քիչ հետո։
Ենթադրենք, պրոտոնները չեն տրոհվում։ Այդ դեպքում 100 վիգինտիլիոն (10^65) տարի հետո պինդ օբյեկտները` Տիեզերքում ազատ լողացող քարերից մինչև մոլորակներ, քվանտային թունելավորման հետևանքով վերադասավորելու են իրենց ատոմներն ու մոլեկուլները։ Այս ժամանակային մասշտաբում նյութի ցանկացած դիսկրետ կտոր «իրեն պահելու է հեղուկի նման» ու վերածվելու է հարթ սֆերայի` դիֆուզիայի ու գրավիտացիայի պատճառով։
Այ հիմա վերադառնանք սև խոռոչներին։ Ավելի ճիշտ, գերհսկա սև խոռոչներին։ «Միլկոմեդայի» կամ «Միլկդրոմեդայի» գերհսկա սև խոռոչը, առաջացած Ծիր Կաթինի Աղեղնավորի A* գերհսկա սև խոռոչի ու Անդրոմեդա գալակտիկայի P2 գերհսկա սև խոռոչի ձուլման արդյունքում, Հոքինգի ճառագայթման հետևանքով կանհետանա 15.4 - 141 նովեմվինգինտիլիոն (1,54 × 10^91 –1,41 × 10^92) տարի հետո։ Դա պայմանով, եթե այն չի ակկրեցնում ոչ մի լրացուցիչ նյութ ու չի ձուլվում այլ սև խոռոչների հետ, չնայած առավել հավանական է, որ այդ գերհսկա սև խոռոչը կձուլվի այլ գերհսկա սև խոռոչների հետ, երբ Տեղական խմբի այլ գալակտիկաներ ձուլվեն «Միլկոմեդային»։ Այս գերհսկա սև խոռոչը կարող է լինել Տեղական խմբի վերջին անհետացած օբյեկտն ու դրա գոյության վերջին վկայությունը։ Ինչ վերաբերում է ավելի խոշոր սև խոռոչներին, ապա 100 տրիլիոն արեգակնային զանգված ունեցող գերհսկա սև խոռոչները, որոնք առաջանալու են գալակտիկական գերկուտակումներից գրավիտացիոն կոլապսի հետևանքով, անհետանալու են 10^106 - 2.1 × 10^109 (այո, այս թվերն այնքան մեծ են, որ անգամ անվանում չունեն) տարի հետո։ Դրանով կավարտվի սև խոռոչների դարաշրջանը։ Այդ ժամանակ, եթե պրոտոնը տրոհվի, Տիեզերքը կհայտնվի Մութ Դարաշրջանում, երբ բոլոր ֆիզիկական օբյեկտները տրոհվել են սուբատոմական մասնիկների` աստիճանաբար անցնելով իրենց նվազագույն էներգետիկ վիճակին` Տիեզերքի ջերմային մահվան պատճառով։ Մյուս կողմից, ջերմային մահվան մասին խոսակցությունները մի փոքր չափազանցված են, որովհետև հաշվի չեն առնում քիչ հավանական քվանտային էֆեկտները ու գրավիտացիան։ Եթե առջևում հավերժական խավար է, անգամ ամենափոքր հավանականություն ունեցող իրադարձությունները կարող են տեղի ունենալ։
Օրինակ, մեր վակուումը կարող է կեղծ լինել ու տրոհվել ավելի ցածր էներգետիկ մակարդակի։ Դա ավելի մեծ հավանականությամբ կարող է տեղի ունենալ 10^161 տարի հետո, չնայած գնահատականները տատանվում են 10^65-ից մինչև 10^1383 տարի։ Էլ ավելի քիչ հավանական է պրոտոնի տրոհումը բարիոնային թվի չպահպանման, վիրտուալ սև խոռոչների, սֆալերոնների և այլ մաթեմատիկական հնարքների պատճառով. այդ դեպքում առավելագույնը 10^200 տարի հետո Դիտարկելի Տիեզերքի բոլոր նուկլոնները կտրոհվեն։
Խավարի մեջ տեղի են ունենալու էլ ավելի հազվագյուտ իրադարձություններ։ 10^1100 - 10^32 000 տարի հետո 1.2 Արեգակի զանգվածի սև թզուկները կվերածվեն գերնոր աստղերի` սիլիցիումի, նիկելի ու երկաթի ձուլման արդյունքում` էլեկտրոնների կրճատվող չափաբաժնի պատճառով։ Դա պայմանով, որ պրոտոնը չի տրոհվի անգամ վերոնշյալ խիստ քիչ հավանական պրոցեսների արդյունքում։ Նույն պայմանով, աստղային մնացորդների ու մոլորակային զանգվածի օբյեկտների ամբողջ նյութը 10^1500 տարի անց կձուլվի միասին մյուոնային կատալիզացված սինթեզի հետևանքով` վերածվելով երկաթ-56-ի, կամ ավելի բարձր զանգված ունեցող էլեմենտները չեն տրոհվի մինչև երկաթ-56` առաջացնելով երկաթյա աստղեր։ Նվազագույնը 10^10^26 տարի հետո բոլոր երկաթյա աստղերը քվանտային թունելավորման հետևանքով կվերածվեն սև խոռոչների (եթե պրոտոնը չտրոհվի վիրտուալ սև խոռոչների միջոցով)։ Այդպիսի ահռելի ժամանակային մասշտաբում անգամ գերկայուն երկաթյա աստղերը կանհետանան քվանտային թունելավորման հետևանքով։ 10^10^26 տարին կամ 10^10^26 նանովայրկյանը նույն ժամանակահատվածն է, այնքան ահռելի է այս թիվը։ Ժամանակային սանդղակի այս ստորին շեմին երկաթյա աստղերը տրոհվելու են` վերածվելով սև խոռոչների, որովհետև տրոհման այս ռեժիմը շատ ավելի նախընտրելի է, քան նեյտրոնային աստղի տրոհվելը (որի սպասվող ժամանակային մասշտաբը կազմում է 10^10^76 տարի), որը հետագայում կտրոհվի սև խոռոչի։ Յուրաքանչյուր առաջացած սև խոռոչի հետագա տրոհումը տարրական մասնիկների (պրոցեսը կտևի մոտ 10^100 տարի) ու դրան հաջորդող անցումը Մութ Դարաշրջանի վերոնշյալ ժամանակային մասշտաբների համեմատ անվերջ կարճ ակնթարթ է։ Նշված պրոցեսների համար վերին շեմը 10^10^76 տարին է, որից հետո Տիեզերքը գրեթե հաստատ իրենից կներկայացնի համարյա մաքուր վակուում, որում ամբողջ բարիոնային նյութը տրոհվել է տարրական մասնիկների ու որը ձգտում է հասնել իր վերջնական էներգետիկ վիճակին։ Դրան Տիեզերքը կհասնի առավելագույնը 10^10^120 տարի հետո։
Էլ ավելի քիչ հավանական երևույթներ կարող են տեղի ունենալ հավերժական խավարում։ 10^10^50 տարվա ընթացքում էնթրոպիայի սպոնտան նվազման հետևանքով վակուումից կարող է առաջանալ մտածող մարդկային ուղեղ։
Մոտենում ենք եզրափակիչ ակտին ու նոր հույսին, որը կարող է ծագել այս խավարում։ 10^10^10^56 տարի հետո Տիեզերքի ցանկացած իզոլացված հատվածում քվանտային թունելավորումը կարող է սկսել նոր ինֆլյացիոն իրադարձություններ, որոնք կհանգեցնեն նոր Մեծ պայթյունների ու նոր Տիեզերքների առաջացման։ Ինչո՞ւ նման ահռելի ժամանակային միջակայք։ Որովհետև դիտարկելի Տիեզերքում բոլոր տարրական մասնիկների միավորման միջոցների ընդհանուր թիվը կազմում է 10^10^115. այս թիվը 10^10^10^56-ի բազմապատկելիս անհետանում է կլորացման մեջ (այնքան փոքր է 10^10^10^56-ի համեմատ)։ Սա այն ժամանակն է, որն անհրաժեշտ է, որպեսզի քվանտային թունելավորման ու քվանտային ֆլուկտուացիաների գեներացրած Մեծ պայթյունը նոր տիեզերք առաջացնի, որը լրիվ իդենտիկ կլինի մեր Տիեզերքին։ Սա պայմանով, որ յուրաքանչյուր նոր Տիեզերքը պարունակում է մոտավորապես նույն քանակի տարրական մասնիկներ ու ենթարկվում լարերի տեսության լանդշաֆտի ֆիզիկայի օրենքներին։
Ինչպես տեսաք մեր շատ երկար պատմությունից, պայմաններն ու անորոշություններն այստեղ շատ են։ Հետևաբար, վերոնշյալն ամբողջությամբ ընդամենը մեկ հնարավոր պատմությունն է ահռելի քանակի տարբեր պատմություններից, որոնք մեր Տիեզերքին սպասում են ապագայում։ Ինչպիսին էլ լինի իրականում այդ պատմությունը, մի բանում կարելի է վստահ լինել. շատ հետաքրքիր է լինելու։