Որքա՞ն խորն է ճագարի բույնը. Գիտակցական խաղերը` կինոյում 

Միակ բանը, ինչի գոյությունը ոչ ոքի մոտ կասկած չի առաջացնում ու ինչի հետ ամեն վայրկյան առնչվում ենք, մեր գիտակցությունն է։ Միաժամանակ, գիտակցությունն ամենատարօրինակ ու խորհրդավոր երևույթն է, որի հետ մարդկությունն առնչվել է։ Բնականաբար, արվեստներից գլխավորը չէր կարող դրա կողքով անցնել։ Մարդկային գիտակցությունը կինոյում ուսումնասիրվել է միշտ, ռեժիսորները դրա համար կիրառել ու կիրառում են ամենատարբեր հնարքները. նպատակը` ցույց տալ, թե որքան խորն է գիտակցության ճագարի բույնը։

PAN-ը պատմում է նման փորձերի մասին։

Սիրեք կինոն՝ Evoca-ի հետ

Խորխե Լուիս Բորխեսն իր «Ֆունես հիշողության հրաշքը» (Funes el memorioso, 1942) պատմվածքում նկարագրում է Իրենեո Ֆունեսին` երիտասարդի, ով ձիուց ընկնելուց հետո ձեռք է բերել իր ցանկացած գիտակցական փորձ բոլոր մանրամասներով հիշելու կարողություն։ Արդյունքում, Ֆունեսի գիտակցությունը բառացիորեն ապրում է դժբախտ պատահարին հաջորդած իր կյանքի բոլոր ակնթարթներում միաժամանակ, որովհետև աբսոլյուտ ճշգրիտ հիշողությունը անդադար վերարտադրում է ցանկացած դրվագ բոլոր մանրամասներով ճիշտ այնպես, ինչպես այն ընկալվել է։ Եթե սովորական մարդկանց մոտ հիշողությունը զուտ տեղի ունեցած գիտակցական փորձի պարզեցված ու խմբագրված ինտերպրետացիա է, Ֆունեսի դեպքում նա ճշգրիտ վերապրում է այդ գիտակցական փորձը։ Ոչ թե կյանք, այլ տառապանք։

Սակայն «Շեռլոք» (Sherlock, 2010-2017) սերիալի չարագործներից Չառլզ Մագնուսենի (Լարս Միքելսեն) համար ունիկալ ֆոտոգրաֆիկ հիշողությունը ոչ թե անեծք է, այլ երկնային պարգև։ Ցանկացած շատ թե քիչ հայտնի մարդու մասին ցանկացած ինֆորմացիա` սկսած փաստաթղթերից մինչև գրառումներ սոցիալական ցանցերում, Մագնուսենը ճշգրիտ «ձայնագրում է» իր բացառիկ հիշողության մեջ` անհրաժեշտության դեպքում այն «վերարտադրելու» ու որպես շանտաժի գործիք օգտագործելու համար։

Ինչ վերաբերում է գլխավոր հերոսին` հանճարեղ խուզարկու Շեռլոք Հոլմսին (Բենեդիկտ Կամբերբեչ), նա իր գիտակցության խորքերը թափառելու ունակությունն անվանում է «բանականության պալատներ» մուտք գործել։ «Անճոռնի հարսնացուն» (The Abominable Bride, 2016) էպիզոդում երևում են Հոլմսի գիտակցության մասշտաբները։

Եթե նորից խոսենք սովորական մարդկանց մասին, այս դեպքում որևիցե բան պատկերացնելը իրենից ներկայացնում է մշուշոտ ու խիստ ոչ ճշգրիտ գիտակցական փորձ։ Բայց Շեռլոքի դեպքում պատկերացնելը ոչնչով չի տարբերվում իրական գիտակցական փորձից, իսկ «բանականության պալատներն», ըստ էության, անվերջ մեծ են։

Օրինակ, Հոլմսը հեշտությամբ կարող է հայտնվել 19-րդ դարի Անգլիայում ու մի ամբողջ սյուռեալիստիկ հետաքննություն անցկացնել, այնքան իրական, որ կարելի է խառնել իրականության հետ։ Հոլմսի գիտակցությունը կառուցում է աշխարհը, ստեղծում է այդ աշխարհի մարդկանց, ձևավորում այդ մարդկանց մտքերը. Հոլմսը աստված է, ում գիտակցության քունը ամբողջ աշխարհներ է արարում։ Ու ինչպես Ժուան Ցզին, ով երազում վերածվել էր թիթեռնիկի ու չէր կարող հստակ իմանալ` ինքն է քնել ու երազում թիթեռնիկ դարձել, թե թիթեռնիկն է քնել ու երազում Ժուան Ցզի դարձել, Հոլմսը կարող է խճճվել. արդյո՞ք 19-րդ դարի Հոլմսն է քնած ապագան տեսնում, թե՞ հակառակը։ Երկու գիտակցական փորձերն էլ հավասար իրական են թվում։

Գիտակցությունը կարող է աշխարհներ կառուցել ու դրանցով փոխարինել իրական աշխարհը։ «Միստեր Ռոբոտ» (Mr. Robot, 2015-2019) սերիալի գլխավոր հերոս Էլիոթ Ալդերսոնը (Ռամի Մալեկ) տաղանդավոր հաքեր է, ով հաք է արել անգամ սեփական գիտակցությունը` իհարկե, ոչ լավ կյանքից։ Էլիոթին հանդիպող շատ մարդիկ ու իրադարձություններ իր մտքի ծնունդ են, բայց այնքան կայուն ու մանրակրկիտ, որ անգամ գլխավոր հերոսը դրա մասին չի կասկածում։

Բանականության խաղերն այստեղ խիստ խճճված են, Էլիոթի գիտակցությունը` ճագարաբույն, ուր հանդիսատեսն ընկնում է ճիշտ Ալիսայի նման ու բազմաթիվ խեղաթյուրված շերտերից պիտի փորձի առանձնացնել իրականությունը. եթե, իհարկե, Էլիոթի դեպքում իրականություն կոչվածը դեռ շարունակում է որևիցե իմաստ ունենալ։

Էլիոթի դեպքում ոչ ոք դիագնոզ չէր դրել։ Իսկ հանճարեղ մաթեմատիկոս Ջոն Նեշի դեպքում հալյուցինացիաներով ուղեկցվող պարանոիդալ շիզոֆրենիան խիստ համոզիչ կերպով ցույց է տրված Ռոն Հովարդի «Բանականության խաղեր» (A Beautiful Mind, 2001) ֆիլմում։ Նեշի (Ռասել Քրոու) գիտակցությունը մարդկանց էր ստեղծում, կառուցում էր նրանց մտքերը, այն, ինչ նրանք խոսում են ու անում, ու այդ հորինված մարդիկ ապրում էին Նեշի հետ նրա ամբողջ կյանքի ընթացքում։

Նման գիտակցություն ունենալն ատրակցիոն չէ, ոչ էլ զվարճանք, դա տանջանք է, սոցիալիզացվելու հետ կապված բազմաթիվ բարդություններով, ու Նեշի դեպքում նրա լավագույն աջակիցն իր կինն էր` Ալիսիա Նեշը։ Ցավոք, 2015-ին ամուսինները զոհվեցին ավտովթարի հետևանքով, սակայն ֆիլմի շնորհիվ հանդիսատեսը հնարավորություն ունեցավ տեսնելու մեծ գիտնականի գիտակցության ամբողջ գեղեցկությունը։

Գիտակցության ունիկալ խոտանները կարող են բերել ողբերգության, ինչպես Քրիստոֆեր Նոլանի «Մեմենտո» (Memento, 2000) թրիլլերի գլխավոր հերոս Լեոնարդ Շելբիի (Գայ Փիրս) դեպքում։ Անտերոգրադ ամնեզիայի պատճառով Լեոնարդը ոչինչ չի կարող հիշողության մեջ պահել հինգ րոպեից ավելի։

Իր կյանքի, մարդկանց ու իրադարձությունների մասին ինֆորմացիան չկորցնելու համար Լեոնարդը անդադար ինքն իրեն հուշումներ է թողնում լուսանկարների, երկտողերի ու անգամ դաջվածքների տեսքով, սակայն գիտակցության հետ կապված խնդիրները նրան շատ խոցելի են դարձնում տարատեսակ մանիպուլյացիաների համար։ Նոլանը կարողացել է կառուցել ֆիլմի ստրուկտուրան այնպես, որ հանդիսատեսն աշխարհը տեսնի Շելբիի աչքերով. պատման հարթություններից մեկում այն բաժանված է հինգ րոպեանոց կտորների, որոնք միմյանց հաջորդում են հակառակ ժամանակային ուղղությամբ (ինվերտացված կոմպոզիցիա)։ Ամեն հաջորդ սեգմենտ էլ ցույց է տալիս, թե ինչով էին պայմանավորված նախորդի իրադարձությունները։

Մոտավորապես, ինչպես Գասպար Նոեյի սարսափազդու «Անդառնալիություն» (Irreversible, 2002) ֆիլմում, որում պատումը ինքն է խաղում հանդիսատեսի գիտակցության հետ` սկսվելով վերջից ու շարժվելով դեպի սկիզբ։ Դա զգալիորեն ավելի սուր է դարձնում ամբողջ ողբերգությունը ու շեշտում` անցյալն անդառնալիորեն վերացել է գոյությունից։

Բայց ունիկալ գիտակցական փորձի մասին է Նոեյի մեկ այլ ֆիլմ. «Մտի՛ր դատարկության մեջ» (Enter the Void, 2009) հոգեբանական դրամայում Նոեն սկզբում ուսումնասիրում է գիտակցության փոփոխված վիճակները` պայմանավորված թմրանյութերի ու հալյուցինոգենների կիրառությամբ։ Հետո ռեժիսորն էլ ավելի առաջ է գնում` փորձելով պատկերել կյանքի ու մահվան միջև տերմինալ վիճակի գիտակցական փորձը։

Ֆիլմը նկարված է առաջին հայացքից, այսինքն` հանդիսատեսը, կարծես, գտնվում է գլխավոր հերոսի` Օսկարի (Նաթանիել Բրաուն) գլխում, տեսնում ու զգում է այն ամենն, ինչ տեսնում ու զգում է Օսկարը։ Որոշ մարդիկ, ովքեր վերապրել են տերմինալ վիճակները, նկարագրում են դրանք, որպես ճախրում սեփական մարմնի վրայով` ամեն ինչ վերևից տեսնելով. կրոնական ասպեկտում այն նկարագրված է «Մեռյալների տիբեթական գրքում», գիտական առումով, կարծիք կա, որ խոսքը մեռնող ուղեղի կառուցած վիզուալ մոդելի մասին է (հիանալի նկարագրված ֆանտաստ գրող Գրեգ Իգանի Seeing պատմվածքում)։

Նոեյի ֆիլմում ճախրումը տեղի է ունենում ոչ միայն տարածության, այլև ժամանակի մեջ, սյուռեալիստիկ պատկերներն ու մտքերն ուղեկցվում են իրականի ու անիրականի սահմանները ջնջելով, աշխարհի` առաջնային ու մտքի` երկրորդական լինելը տեղերով փոխվելով։

Գիտակցական հետաքրքիր փորձառությունը կինոյում ուսումնասիրելու պարարտ հող են երազները։ Դրանց տարօրինակ, անսովոր ֆենոմենոլոգիան մարդկանց հետաքրքրել են միշտ, երազներին տարատեսակ միստիկ հատկություններ են վերագրվել, ու, բնականաբար, դրանք հետաքրքրում են կինեմատոգրաֆիստներին։ Նույն Նոլանը երկար տարիներ փայփայում էր գիտակցված երազների մասին լրտեսական ֆիլմի գաղափարը. գիտակցված երազներն այն երազներն են, որոնցում մարդը կարող է կառավարել միջավայրն ու իր գործողությունները։

«Սկիզբ» (Inception, 2010) ֆիլմում երազները հարթակ են անհրաժեշտ մարդկանց գլխում անհրաժեշտ գաղափարը ներդնելու համար. երազների ճարտարապետի գիտակցությունը կառուցում է միջավայրը, հսկում, որպեսզի իր անգիտակցականը չհարձակվի հյուրերի վրա ու ներս է թողնում հյուրերին։ Կոլեկտիվ երազատեսությունը` ֆանտաստիկ գաղափար, որի համար անհրաժեշտ է առնվազն ուղեղների միջև ինչ-որ առանձնահատուկ կապ, «Սկզբում» առանցքային է. Նոլանը կարողանում է անգամ երազային ֆենոմենոլոգիայի ադեկվատ պատկերման անհնարինության պայմաններում համոզել հանդիսատեսին, որ խոսքն իրոք երազների մասին է, ու որ մարդկային գիտակցության անդունդը շատ ավելի խորն է, քան կարող է թվալ, ու երբեմն հնարավոր չէ պարզել, որտեղ է ավարտվում երազն ու սկսվում իրականությունը։ Կրկին հիշվում է Ժուան Ցզին։

Էլ ավելի հետաքրքիր է երազների ուսումնասիրությունը «Պապրիկա» (Paprika, 2006) անիմեում` հիմնված Յասուտակի Ցուցուիի գրքի վրա։ Սա կոլեկտիվ երազային գիտակցական փորձի ավելի փիլիսոփայական մոտեցում է. յուրաքանչյուր մարդու երազները նույնքան ունիկալ են, որքան նրա մատնահետքերը ու «հարմարեցված են» հենց տվյալ ուղեղին, զարգանում ու ձևակերպվում են միայն տվյալ ուղեղի, տվյալ ինքնագիտակցության կոնտեքստում։ Արտաքին միջամտությունն այս դեպքում, օրինակ` այլ մարդկանց երազների թափանցումը, կարող է աղետալի լինել գիտակցության համար։

Վերադառնանք հիշողությանը։ Իսկ ի՞նչ, եթե մարդ կարողանար ընտրողաբար հիշողությունից ջնջել կոնկրետ իրադարձություններ ու անգամ մարդկանց։ Հիանալի հեռանկար է տրավմատիկ փորձառություն ունեցածների համար, չնայած առայժմ նման պրակտիկա գոյություն չունի։ Տրավմաները մոռանալուց բացի, հնարավոր կլիներ, ասենք, մոռանալ սիրած մարդուն բաժանումից հետո. ավելի քիչ գլխացավանք, ավելի շատ ազատություն։ Բայց հիշողությունն այնքան պարզ չէ, որքան կարող է թվալ. այն ի զորու է դուրս պրծնել չգոյության դատարկությունից ու հայտարարել իր մասին։ Ինչպես Միշել Գոնդրիի «Մաքուր բանականության հավերժ փայլատակում» (Eternal Sunshine of the Spotless Mind, 2004) դրամայում, ում գլխավոր հերոսին` Ջոել Բերիշին (Ջիմ Քերրի) ջնջել է հիշողությունից իր ընկերուհի Կլեմենտինան (Քեյթ Ուինսլեթ)։

Ինչպես Չառլի Քաուֆմանի գրած ցանկացած սցենարում, այստեղ նույնպես պատումը խաղում է կինոդիտողի հետ` ջնջելով իրականի ու երևակայականի միջև սահմանները։ Բայց մարդկային գիտակցության քաուֆմանյան ուսումնասիրությունները շատ ավելի լայն են ու մասշտաբային։ Մենք a priori ենթադրում ենք, որ մյուս մարդիկ նույնպես օժտված են գիտակցությամբ, չնայած միակ գիտակցությունը, որի հետ անմիջականորեն առնչվում ենք, մեր սեփական գիտակցությունն է. մյուսների գոյությունը ոչնչով չապացուցվող ենթադրություն է` հիմնված զուտ մեր դիտարկումների վրա։

Իսկ ի՞նչ, հարցնում է Քաուֆմանը, եթե հնարավոր լիներ մտնել այլ մարդու գիտակցության մեջ։ Ինչպիսի՞ն կլիներ այդ փորձառությունը, ու, ամենակարևորը, ի՞նչ չարաշահումների կգնար մարդ, եթե խոսքը իսկական հոլիվուդյան աստղի գիտակցության մասին լիներ։ «Լինել Ջոն Մալկովիչ» (Being John Malkovich, 1999) ֆիլմում օֆիսում բացված գաղտնի դուռը տանում է դեպի դերասան Ջոն Մալկովիչի գիտակցություն. պատկերացրեք, ինչ ունիկալ փորձառություն է այնտեղ գտնվելը։ Քաուֆմանի սատիրիկ պատմությունը փառքի ու կյանքով բավարարված չլինելու մասին խելահեղ գլուխկոտրուկ է թե բառի բուն, թե փոխաբերական իմաստով, հատկապես, երբ ինչ-որ պահի անձամբ Մալկովիչն է գտնելու թաքնված դուռը։

Գիտակցության խաղերի մասին կինոն պարտավոր է խաղալ հանդիսատեսի գիտակցության հետ, հակառակ դեպքում գործ կունենանք մարդու գիտակցության զարմանալի հատկությունների մասին դեկլարատիվ հայտարարության հետ։ Մարտին Սկորսեզեն այդպիսի խաղ կազմակերպեց 2010-ին` հրավիրելով հանդիսատեսին «Անիծվածների կղզի» (Shutter Island): Հոգեբանական թրիլլերը սկսվում է որպես հոգեկան հիվանդությամբ հանցագործների մեկուսացման վայրում հետաքննություն ու ավարտվում... առաջին դիտման ժամանակ այն ավարտվում է երկակի, որովհետև մարդը, տվյալ դեպքում` հանդիսատեսը, հակված է մի կողմ դնել ֆիլմի ընթացքում ցուցադրված այն դետալները, որոնք իր սրտով չեն։ Արդյունքում, երբ Թեդդի Դենիելսը (Լեոնարդո Դի Կապրիո) հայտարարում է` «ի՞նչն է ավելի լավ. ապրել որպես հրե՞շ, թե՞ մեռնել որպես մարդ», հանդիսատեսը գալիս է եզրակացության, որ ԱՄՆ մարշալ Թեդիին հմտորեն խաբել են։

Երկրորդ դիտման ժամանակ, սակայն, անցանկալի դետալները բաց թողնել այլևս անհնար է։ Ու հենց երկրորդ դիտումն է բացում հանդիսատեսի աչքերը. «ի՞նչն է ավելի լավ. ապրել որպես հրե՞շ, թե՞ մեռնել որպես մարդ», - հայտարարում է հոգեբուժարանի հիվանդ Էնդրյու Լեդիսը, ում գիտակցությունն ամբողջ ընթացքում խաբում էր ինքն իրեն ու կարողացավ խաբել նաև հանդիսատեսին։

Երբեմն գիտակցությունը միակ վայրն է, ուր կարելի է փախչել մռայլ ու դաժան իրականությունից։ Երբեմն այդ վայրն այնքան մեծ է, որ կարող է գայթակղություն առաջանալ այլև չվերադառնալ իրական աշխարհ. Ալեխանդրո Ամենաբարի «Բացիր աչքերդ» (Abre los ojos, 1997) դրամայում երիտասարդ ու խոստումնալից փլեյբոյ Սեսարի (Էդուարդո Նորյեգա) կյանքը փլուզվում է ողբերգական ավտոպատահարից հետո։ Միակ ելքը իրականությունից փախչելու դառնում է սեփական գիտակցության կառուցած վիրտուալ իրականությունը, որում ամեն ինչ նախկինի նման է։ Ավելի ճիշտ, նախկինի նման պետք է լինի, սակայն բանականությունը շատ նուրբ ու քմահաճ է ու չի սիրում ենթարկվել հրամանների։ Հետևաբար, անգամ ամենահուսալի թվացող թաքստոցը` սեփական գիտակցությունը, կարող է վերածվել հրեշներով լի աշխարհի։

Էդրիան Լեյնի «Ջեյքոբի աստիճանը» (Jacob's Ladder, 1990) միստիկ թրիլլերում գլխում թաքնված խտոնիկ, հրեշավոր աշխարհը հետապնդում է Վիետնամի պատերազմից հետո պոստտրավմատիկ սթրեսային խանգարումից տառապող Ջեյքոբ Սինգերին (Թիմ Ռոբինս)։ Աստվածաշնչում Հակոբի աստիճանը կապում է Երկիրն ու Երկինքը։ Ֆիլմում Ջեյքոբի (Հակոբի) աստիճանը նրա գիտակցության միակ ճանապարհն է տրավմատիկ դժոխքից դեպի հաշտեցում ու ապաքինում։

Այսքանով կարելի է եզրափակել, չնայած գիտակցությունը ուսումնասիրող ֆիլմերը շատ ավելի շատ են, քանի որ թեման կինոյում միշտ խիստ բեղմնավոր է եղել։

🎬 Արման Գասպարյան / PAN