Ինչպես մի նկարչուհի «տղամարդկանց Վերածնունդ» մտավ և իր տեղը գրավեց, ու ինչու 400 հոգի մի «Ճաշկերույթի» վրա աշխատեց
Վերածննդի շրջանում մի նկարչուհի կար, ով նստում-վեր էր կենում Միքելանջելոյի, Վան Դեյքի հետ, կոտրել էր կարծրատիպն ու կերպարվեստ սովորել տղամարդկանց արվեստանոցում՝ այդպես ճանապարհ բացելով նաև ուրիշ աղջիկների «նկարելու իրավունքի» համար։
70-ականներին, ի հակադրություն «Խորհրդավոր ընթրիքի», կանանց մարմնի ամենաինտիմ մասերով սեղան էր գցվում Ամերիկայում, հնչում էր հարց. «Ինչո՞ւ չեն եղել կին մեծ արվեստագետներ»։
Ինչու են նրանց անունն այդքան քիչ տվել արվեստի աշխարհում, և ովքեր ու ինչպես են փորձել իրավիճակ փոխել․ Մարտի 8-ին ընդառաջ, PAN-ն առաջարկում է կարդալ իրենց իրավունքների համար պայքարող, սիրո համար մարտնչող և միշտ իրենց տեղը գտնել ցանկացող կանանց մասին։
Ու, իհարկե, պատմությունն այդ պիտի սկսվի նախաբանով։ Մեկ անգամ չէ, որ PAN-ը գրել է արվեստի աշխարհում կնոջ դերի, տեղի ու պայքարի մասին․ առաջարկում ենք կարդալ նաև կտավի միջի աղջիկների, կանացի մարմինն ընդգրկուն ներկայացնելու, մայրության, Կլիմտի ու Շագալի մուսաների, կտավներում սպանող կանանց, Դալիին մտքեր տված Սկիապարելլիի և, անշուշտ՝ ամեն ինչ սկսելու մասին։
ՎԵՐԱԾՆՆԴԻ ՇՐՋԱՆԻ ԿԱՐԾՐԱՏԻՊԵՐ ԿՈՏՐԱԾ ԿԻՆԸ․ ՍՈՖՈՆԻՍԲԱ ԱՆԳՎԻՍՍՈԼԱ
Արվեստի պատմությունը պահպանել է մի քանի նշանավոր կին նկարչի անուն՝ կյանքից հայտնի քիչ մանրամասներով, ստեղծագործական կյանքի բազմապիսի դրսևորումներով։
Լեոնարդո դա Վինչիից, Ռաֆայելից, Սանդրո Բոտիչելլիից, Միքելանջելոյից հետո (ժամանակագրորեն՝ հետո) իտալական Ռենեսանսում նաև կանացի հնչեղ անուն է եղել․ Սոֆոնիսբա Անգվիսսոլա։
Համեմատաբար աղքատ, բայց ազնվական ընտանիքում ծնված կինը լավ կրթություն է ստացել, նրա նկարչական տաղանդը նկատել է անձամբ Միքելանջելոն։ Կարծիք կա, թե նրանք միասին են սովորել։
Պահպանվել է 1957-ի մայիսի 7-ին թվագրվող մի նամակ, որտեղ Սոֆոնիսբայի հայրը շնորհակալություն է հայտնում Միքելանջելոյին իր դստեր հանդեպ ցուցաբերած «խորամիտ ջերմության», «կերպարվեստի պատվաբեր գործում» աջակցության համար։
Իսկ Անգվիսսոլայի մասին պատմությունը սկսվում է Միքելանջելոյի կողմից դրական վերաբերմունք ունենալով, քանզի 16-րդ դարում կանայք հաճախ չէ, որ վրձին էին վերցնում ու արվեստի աշխարհ մտնում։ «Ակադեմիական կրթությունը» իր դռները կանանց համար փակ էր պահում․ Իտալիայում Ռենեսանսի կանանց արգելվում էր նկարիչների մոտ դասեր անցնել։ Միակ ձևը, որով կարելի էր նկարչական տաղանդը բացահայտել, նկարիչ հայր կամ եղբայր ունենալն էր։
Անգվիսսոլան այս առումով բացառություն էր․ նրա հայրը նկարիչ չէր, բայց աղջիկը նստում-վեր էր կենում ժամանակակից նկարիչների հետ։ Նկարչուհու հեղինակությունը բարձր էր հենց կենդանության օրոք․ Բարոկո ոճի նկարիչ Անտոնիս վան Դեյքն անգամ այցելել է նրան Սիցիլիայում և նկարել դիմանկարը։
Անգվիսսոլայի ստեղծագործական կյանքում, առհասարակ, ինքնանկարները բավականին հայտնի են, կինն իրեն 12 անգամ է պատկերել։
Այդ նկարներից ամենահայտնին, հավանաբար, 1556-ին արվածն է․ այստեղ նկարչուհին իրեն գործի պահին է նկարել՝ նկարելիս։ Կտավում երևում է Անգվիսսոլայի կտավը՝ Քրիստոսը՝ Տիրամոր գրկին։
Ինքը՝ նկարչուհին իրեն համեստ սև զգեստով է ներկայացնում՝ սիմվոլիկան՝ համեստություն և առաքինություն։ Ընդհանրապես, նկարչի վաղ շրջանի որոշ դիմանակարներ մեկնաբանվում են որպես նրա կուսության խորհրդանիշեր։
Հավանաբար, ինքնանկարների ու կանացի դիմանկարների առատությունն ինչ-որ իմաստով պայմանավորված է եղել նաև նրանով, որ նկարչուհին «տղամարդկանց աշխարհ» մուտք ունենալ չէր կարող՝ նրանց որպես մոդելներ ներկայացնելու համար։ Նկարչուհու հայտնի դիմանկարներից մեկը, օրինակ, խմբային նկար է, պատկերում է իր ընտանիքի անդամներին։
Այդ ցանկի ամենահայտնին շախմատ խաղացող աղջիկներն են։
«Շախմատային խաղն» ուղեկցվում էր նկարչուհու գրությամբ․ ուշադիր նայելու դեպքում այն կարելի է գտնել խաղատախտակի եզրին: «Ամիլկարեի կույս դուստր Սոֆոնիսբա Անգվիսսոլան նկարել է իր երեք քույրերի կյանքը և սպասուհուն, 1555թ․»։
Այս կտավը համարվում է նկարչուհու վիրտուոզության ապացույցներից մեկը․ շախմատային խաղը, հավանաբար, հաղթած քրոջ սևեռուն հայացքից մինչև կերպարների հայացքի շնորհիվ դեպի «կադրից դուրս» գտնվող նկարչուհուն փնտրելու հղում և հագուկապի դետալներ՝ ամենը վարպետորեն մշակված ու կատարված։
Իհարկե, Անգվիսսոլայի արվեստում կարելի է տեսնել նաև ժամանակին բնորոշ թեմաներ։
Բայց, անշուշտ, Վերածննդի շրջանում կանանց համար ոչ սովորական գործերով զբաղված Սոֆոնիսբա Անգվիսսոլան չէր կարող նաև զերծ մնալ քննադատությունից։ Այդ առիթը դարձավ նկարչուհու համեստ կերպարներից ու աստվածային հղումներից դուրս մի գործ՝ իր ու ուսուցչի դիմանկարը։
Անգվիսսոլան 14 տարեկանում քրոջ հետ սովորելու է գնացել նկարիչ Բերնարդո Կամպիի արվեստանոցում։ Ասում են՝ այս հեղափոխական քայլը պատճառ է եղել, որ աղջիկներն այն ժամանակ սկսեն նկարչության դասերի գնալ։ Ամեն դեպքում, իր և ուսուցչի դիմանկարը համարվում է նկարչուհու վաղ շրջանի նշանավոր գործերից մեկը․ այստեղ ուսուցիչը, միջնորդավորված ձևով (չէ՞ որ նա կտավի վրա նկարում է իր աշակերտուհուն) դիպչում է Անգվիսսոլայի կրծքին, իհարկե՝ նկարելով այն։ Բայց, ո՛չ։ Նկարը քննադատության կենտրոնում այլ պատճառով է հայտնվել․ ըստ «անհամաձայնության», այն ակտիվ և գործուն դիրքով ներկայացնում է տղամարդու կերպարը, պասիվության շրջանակի մեջ դնում կնոջը։
Կտավը նկարչուհին ստեղծել է Կամպի մոտ աշակերտելը թողնելուց հետո (նկարիչը մեկ այլ քաղաք էր տեղափոխվել), այն ընկալվում է որպես հարգանքի տուրք ուսուցչին։
Միքելանջելոյին իր տաղանդով գրված, տղամարդկանց արվեստանոցներ մտած ու Վերածննդի շրջանի հայտնի անունների կողքին ստեղծագործած նկարչուհու անունն այսօր, իհարկե, այնքան հայտնի չէ, որքան իր տղամարդ գործընկերներինը։ Սակայն, Սոֆոնիսբա Անգվիսսոլան իրավամբ համարվում է համաշխարհային ճանաչում ստացած առաջին կին արտիստը։
1970-ականներին նրա արվեստի կարևորությունը վերաբացահայտվեց․ արվեստում ֆեմինիստական շարժումներին զուգահեռ՝ Սոֆոնիսբա Անգվիսսոլայի արվեստն ու անունը կրկին շրջանառվեց լայն հանրության առաջ։
ՖԵՄԻՆԻՍՏԱԿԱՆ ԱՐՎԵՍՏ․ 70-ԱԿԱՆՆԵՐԻ ԱՄԵՐԻԿԱՆ ՈՒ ԿԱՆԱՅՔ
Հոդվածի այս գլխի հիմնական աղբյուրն Էրիկա Դոսսի «20-րդ դարի ամերիկյան արվեստ» գիրքն է, որն «Օքսֆորդի արվեստի պատմություն» մատենաշարի հատոր է։ 2022-ի վերջից հայերեն տարբերակն արդեն հասանելի է՝ արվեստաբան Վարդան Ազատյանի թարգմանությամբ և ծանոթագրություններով։ Ազատյանի թարգմանությամբ լույս տեսած այս գրքի 235-261 էջերն ընդգրկող «Ֆեմինիստական արվեստ և սև արվեստ» գլուխը հիմք է ծառայել հաջորդիվ ներկայացվող տողերի համար։ Հեղինակի ուղիղ թարգմանությամբ ներկայացված բոլոր տողերը նշված են *-ով։
Սեռային և ռասայական անհավասարությունների դեմ բողոքող արվեստի ոճերն ու արվեստագետներն ալեկոծեցին 70-ականների Ամերիկան՝ 20-րդ դարի արվեստը դնելով զարգացման ավելի բազմազան ուղու վրա։ Ֆեմինիստական շարժման առաջխաղացմամբ՝ ամերիկյան արվեստում մեծ հնչեղություն ստացան հավասար իրավունքների, սեքսիզմի, վերարտադրողական իրավունքների հետ կապված մտահոգությունները։
1971-ին Art News ամսագրում արվեստաբան Լինդա Նոքլինը հոդվածով բացատրեց՝ «Ինչու չեն եղել կին մեծ արվեստագետներ»։ Հեղինակի պնդմամբ՝ «մեծության» այս առասպելը պատմաբանների ու արվեստի քննառատների ձեռքի գործն է․ Նոքլինը ներկայացրել է, թե ինչպես է հետևողականորեն անտեսվել ու թերարժևորվել կանանց արվեստը։
Ըստ Նոքլինի՝ կնոջ «մեծության» մասին հարցն ինքը մատնում է հայրիշխանական այս մեծամտությունը։* Արվեստաբանի այս ընդարձակ հոդվածն իրականում մեկն էր ժամանակի ֆեմինիստական բազմաթիվ ընդվզումներից․ ինչու են կանայք բացառվել արվեստի պատմությունից, մերժվել թանգարաններում ու ցուցադրություններում ներկայացված լինելուց: Այս հարցերը 1970-ականներին ամերիկյան ու արվեստի միջավայրում արվեստում կանանց տեղ բացեցին՝ հենց ֆեմինիստների ջանքերով։ Կանայք սկսում էին հիմնել ֆեմինիստական արվեստի ցուցասրահներ և կոլեկտիվներ՝ ի հակադրություն արդեն եղածների, որտեղ կանայք որպես «գործող անձ» ներկայացված չէին։
1969 թվականի Ուիթնիի տարեկան ցուցահանդեսում ներկայացված 143 արվեստագետից միայն 8-ն էր կին, 1970-ին Լոս Անջելեսի շրջանի արվեստի թանգարանում բացված «Արվեստ և տեխնոլոգիա» ցուցահանդեսում ոչ մի կին չկար։ Փոխարենը՝ 1974-ին 1000-ից ավելի ամերիկյան քոլեջ ու համալսարան առաջարկում էր արվեստում կանանց ուսումնասիրության դասընթացներ, լույս էին տեսնում ֆեմինիստական ամսագրեր։
Ֆեմինիստական արվեստն ընդհանուր առմամբ մերժում էր ցանկացած միասնական կառուցվածք կամ սահմանում․ այն ապահովում էր դինամիզմ, բազմակարծություն ու համեմվում հանդուգն տարրերով։
70-ականների վերջի Ամերիկայում համաշխարհային պատմությանը հայտնի կանանց «մասնակցությամբ» մի մոնումենտալ սեղան գցվեց։ Բանկետի եռանկյունաձև սեղանի տեսք ունեցող այս նախագիծը փառաբանում էր մոտ 1000 կնոջ ու առասպելական կին կերպարների կյանքն ու նվաճումները։ Այս մեծ «Ճաշկերույթն» իրականում մոտ 400 արվեստագետի (հիմնականում՝ կին) կես տարվա համագործակցության արդյունք էր՝ կալիֆոռնիացի քանդակագործ Ջուդի Չիկագոյի գլխավորությամբ։
«Ճաշկերույթը» 39 տեղանոց հսկայական եռանկյունաձև սեղան է, որի յուրաքանչյուր տեղն ունի փոքրիկ ասեղնագործ սփռոց, գավաթ, սպասք և ճենապակյա՝ հիմնականում ծաղկաձև-հեշտոցաձև սպասք։ Սպիտակ, կղմինդրածածկ հատակին գրված է 999 կնոջ անուն։ Ամբողջ սրահով մեկ տեղադրված այս կոթողը ֆեմինիստական արվեստի իսկական խորհրդանիշ է համարվում։ Այն այժմ ցուցադրվում է Բրուքլինի թանգարանի Եղիսաբեթ Ա․ Սաքլեր ֆեմինիստական արվեստի կենտրոնում։
Անձամբ Չիկագոն այս շրջանում մինիմալիզմից թեքվել էր դեպի ֆեմինիստական արվեստի կողմ՝ խորանալով կնոջ ինքնության խնդիրների մեջ։
«Արևմտյան քաղաքակրթության մեջ կանանց պատմությունը ներկայացնելու իմ սկզբնական գաղափարը «Խորհրդավոր ընթրիքի» վերամեկնաբանություն առաջարկելն էր»։ Մտածեցի, որ եթե տղամարդիկ վերջին ընթրիք են արել, ապա կանայք՝ ճաշկերույթներ»,- իր գաղափարը մեկնաբանելիս նկատել է Չիկագոն:*
Հեղինակը «Ճաշկերութով» վերանայեց իր վաղ շրջանի մինիմալիստական արվեստի երկրաչափական ձևերն ու մշակեց այնպիսի «միջուկավոր պատկերներ», որոնք մտքում արթնացնում էին կնոջ սեռական օրգանի վերաբերություններ։ Չիկագոն կոչ էր անում «լիովին շրջել կանանց տեսնելու ձևը մշակույթում»:
1975-ին նա հրապարկեց իր «Ծաղկի միջոցով․ Իմ պայքարը որպես կին արտիստ» (անգլ․՝ Through the Flower: My Struggle as a Women Artist) ինքնակենսագրականը, որտեղ նա կանանց հրավիրում էր ազատվել կնոջ մարմինը նսեմացնող և հայրիշխանական վերապատկերումներից։
Չիկագոյի ու հետազոտողների թիմն այս «Ճաշկերույթի» վրա մոտ 5 տարի է ծախսել․ այն հարյուրավոր մարդկանց կամավոր աշխատանքի արդյունք է, որին, իհարկե, քննադատությունից խուսափել չէր ստացվելու։ Ինչպես վաղ շրջանի ֆեմինիստական գործերից շատերը, այնպես էլ այս մեկը 80-ականներին արդեն հարձակման տակ էր։
Ասում են՝ քննադատները երբեմն անտեսել են այս գործի ափսեները, որոշները դրանց ձևը համարել են անհանգստացնող։
1981-ին Լոլեթ Քուբին (Lolette Kuby) ակնարկում է, թե Playboy-ն ավելի շատ բան է արել կանացի մարմնի գեղեցկությունն առաջխաղացնելու համար, քան «Ճաշկերույթը» երբևէ կկարողանա։
Որոշ քննադատներ կանանց միավորելու և կնոջ փորձն ընդհանրացնելու «Ճաշկերույթի» նպատակը խիստ քննադատել են՝ պատճառաբանելով, որ այստեղ առաջնահերթություն է տրված արևմտյան, սպիտակ ու հետերոսեքսուալ կանանց։
Այդուհանդերձ, իր ժամանակին այս գործը հանրային մեծ հաջողություն ու հնչեղություն ունեցավ, «քանի որ լավատեսորեն գովերգում էր կնոջ մարմինն ու սեռականությունը, բարձրացնում կանանց պատմության մասին գիտակցությունը, վերականգնում կին արվեստագետներին, զանցում ու վերանայում այրապաշտական պատումները»։*
«Ճաշկերույթի» վերջին ափսեն, օրինակ ամերիկացի նկարչուհի, խեցեգործ, Ամերիկյան արվեստի ակադեմիայի անդամ (1962-ին է դարձել) Ջորջիա Օ՛Քիֆինն է (Georgia O’Keeffe, 1887-1986 թթ.)։
Օ՛Քիֆի մասին Բրուքլինի թանգարանի կայքում տեղ գտած նկարագրությունում նկարչուհին հիշատակվում է նաև որպես ֆեմինիստական արվեստի նախամայրերից մեկը, ով խիստ արական ժամանակներում մտել է «ոչ կանացի» համարվող կերպարվեստի աշխարհ։
«Ճաշկերույթի» այս ափսեն համարվում է ինստալացիայի «ամենա քանդակային» կտորը։ Հաշվի առնելով, որ Օ՛Քիֆը հայտնի էր իր ծաղկային նկարներով, սա նաև հարգանքի տուրք է նկարչի արվեստին։
Քննադատ Դեյվիդ Էվեթը ճաշկերույթը համեմատում է Պիկասոյի «Գեռնիկայի» հետ՝ մեկնաբանությամբ՝ «այն կարողացավ չափազանց մեծ թվով այցելուների ստիպել քննել և վերաքննել իրենց տարրական կանխակարծիքներն այն մասին, թե արվեստն ինչ կարող է անել, և ինչ է պարտավոր անել»։*
Ջուդի Չիկագոյի «Ճաշկերույթը», իհարկե, աղմկոտ է, և մեծ սեղան է, բայց ֆեմինիստական ու կանացի ինքնությունն ընդգծող կամ փառաբանող մի գործ միայն․ ժամանակի ամերիկյան արվեստի ընթացքը վերաուղղորդելու նպատակով՝ ֆեմինիստ արվեստագետները հազար ու մի փորձ ու գործ են արել։ Գործ՝ նաև շատ ուղիղ իմաստով՝ հատակ լվանալուց մինչև գործել։
Ֆեմինիստ բազմաթիվ արվեստագետներ ուշադրության կենտրոնում էին պահում մինչ այդ տաբուացված ու չբացված թեմաներ, ինչպես, օրինակ՝ երեխա ունենալը, տանն աշխատելը, մայրության բոլոր կողմերը։ Դիպչելով այս «մշակութային ակնկալիքներին», նրանք անդրադառնում էին կանանց՝ հասարակական նեղ դերակատարությունների մասին «ակնկալիքներին»։
1973-ին Ուոդսվորթ Աթենեում արվեստի թանգարանում տեղի ունեցավ Միրլ Լադերման Յուքելեսի «Խնամքի արվեստ» փերֆորմանսը, որի ընթացքում կինը 24 ժամ շարունակ լվացել է թանգարանի հատակը։
Փերֆորմանսով կինը տնային աշխատանքի արժեքը հակադրեց արվեստի աշխատանքի արժեքին՝ վիճարկելով ամերիկյան տնտեսական առաջնահերթությունները, երբ հավաքարարին, երեխա խնամողին և ուսուցչին էականորեն ավելի քիչ է վճարում, քան ֆուտբոլիստին ու կինոաստղին։*
Արվեստի աշխարհում կանանց՝ իրենց իրավունքների համար պայքարն իրավամբ մեկ օրում ու մեկ անձով չի սկսվել, սակայն 1970-ականներից հետո ծաղկել է ու իսկապես բազմաբովանդակ դարձել։ 1985-ին ԱՄՆ-ում ստեղծվեց Guerrilla Girls-ը՝ անոնիմ ֆեմինիստ արտիստների մի կազմակերպություն, որի սկզբնական նպատակն արվեստի աշխարհում կանանց հանդեպ դիսկրիմինացիայի բացառումն էր։ Կազմակերպությունը գոյություն ունի նաև այսօր։
